Камісар павярнуўся да Купрэйчыка і, не гледзячы ў вочы, глуха сказаў:

— Заданне твой узвод выканаў, але пры пераходзе лініі фронту загінулі Грамоў, Шчука і Цімахавец… Маліна і Чарнецкі паранены… Атрымалася так, што ім прыйшлося практычна з боем прарывацца.

Камісар паглядзеў у твар камандзіра ўзвода і ўбачыў, як звузіліся, нібы ад нясцерпнага болю, яго вочы.

— Забітых не пакінулі, іх целы прынеслі. Пахавалі з усімі ўшанаваннямі, як і трэба героям. Яны пасмяротна ўзнагароджаны ордэнамі Баявога Чырвонага Сцяга.

Лейтэнант, здавалася, не слухаў камісара. Ён ляжаў з паўзакрытымі вачамі і думаў пра сваіх таварышаў: «Толя Грамоў, Віктар Шчука, Восіп Цімахавец — мае верныя сябры, іх ужо няма ў жывых. Хоць гэта я іх накіраваў праз лінію фронту, і яны загінулі», — вочы Аляксея напоўніліся слязамі.

Карпаў ціха сказаў:

— Трымайся, салдат! Мы з табой знаходзімся на вайне, а гэта значыць, што страты непазбежныя. — Генерал заклапочана зірнуў на гадзінннік. — Ну, лейтэнант, яшчэ раз прымі віншаванні з узнагародай і выбачай, брат, справы.

Прайшлі суткі, а раніцай наступнага дня падняўся перапалох. Паступіў загад неадкладна эвакуіраваць шпіталь. Аказалася, што немцы ўдарылі па пазіцыях суседняй дывізіі і прарвалі абарону. Шпіталь апынуўся на вастрыні нападу нямецкіх танкаў. Параненых хутка грузілі ў машыны гаспадарчага ўзвода, раней прыкамандзіраванага да шпіталя, і добраахвотнікі з ліку тых, хто выздараўліваў, спешна рыхтавалі на подступах да вёскі лінію абароны.

Неўзабаве калона апынулася на пагрузачным пункце. Параненых выгружалі з машын і клалі проста на коўдры ці, у лепшым выпадку, на насілкі. Двое пажылых салдат і маладзенькая медсястра, якая дапамагала ім, знялі Купрэйчыка з кузава і паклалі на насілкі, што вызваліліся. Аляксей мог бачыць толькі тое, што было прама над ім, пакутуючы, ён не мог нават павярнуць галавы.

Вакол раўлі маторы і крычалі людзі.

З абрыўкаў размоў Аляксей зразумеў, што вось-вось тут апынуцца немцы і гэта загружаецца апошні эшалон. Лейтэнанту стала страшна ад думкі, што пра яго забыліся і ён можа апынуцца ў палоне.

Раптам у гэтай мітусні ён пачуў зусім побач голас: «Таварыш Кір’янава, вы адказная за пагрузку і адпраўку эшалона?»

Жаночы голас адказаў: «Так, я».

Мужчына запатрабаваў: «Дык адпраўляйце ж хутчэй! Вось-вось з’явяцца нямецкія танкі».

Жанчына ўпарта адказала: «Пакуль усе параненыя не будуць пагружаны, я эшалон не адпраўлю!»

Купрэйчык увесь успацеў. «Госпадзі, — думаў ён, — дык гэта ж Надзя, жонка мая!» Ён колькі мог скасіў вочы ў бок тых, хто размаўляў. Але нічога не ўбачыў. Аляксей паспрабаваў павярнуць галаву, але рэзкі боль спыніў яго.

I тут ён убачыў яе! Так, гэта была Надзя. I звалі яе дзявочым прозвішчам — Кір’янава.

Купрэйчык паспеў падумаць: «Нічога дзіўнага, бо пашпарт яна так і не паспела памяняць».

А Надзя, нібы цвелячы нямоглага мужа, спынілася побач. Затым проста зірнула на яго і, павярнуўшыся бокам, сказала двум мужчынам і жанчыне, апранутым гэтак жа, як і яна, у забруджаныя белыя халаты, якія падышлі да яе, каб тыя хутчэй грузілі параненых.

Адзін з мужчын заклапочана сказаў:

— Надзея Лявонцьеўна, мне здаецца, чалавек трыццаць параненых не змесцяцца.

Надзя злосна і рашуча адказала:

— Трэба змясціць усіх! Хоць на праходы, у тамбуры, хоць на дахі, але іх неабходна неадкладна адправіць. У крайнім выпадку тыя, хто пойдзе са мной праз лес на злучэнне з санбатам, панясуць параненых з сабой.

Ад гэтых слоў Купрэйчыку стала яшчэ горш, да яго свядомасці дайшло, што Надзя застанецца тут і не паедзе на цягніку. Ён падняў руку і пачаў махаць ёю, зваў Надзю, хацеў, каб яна заўважыла яго. Ён са страхам падумаў: «Яна ж цяпер адыдзе ад мяне! — I стаў у думках клікаць жонку: — Ды зірні ж ты на мяне! Чуеш, зірні!»

Надзя, нібы пачуўшы яго, павярнулася ў бок Купрэйчыка і, убачыўшы яго жэсты, звярнулася да жанчыны:

— Ганна Пятроўна, падыдзіце да параненага, ён штосьці хоча.

А сама зрабіла некалькі крокаў і знікла з поля зроку.

Жанчына схілілася над лейтэнантам:

— Ну, што ты хочаш, мілы?

Аляксея пачалі біць дрыжыкі. Ён паказваў у бок, дзе павінна была быць Надзя, і мыкаў.

Жанчына паглядзела туды, куды цягнулася рука параненага, і разгублена спытала:

— Не разумею, што ты хочаш? Можа, судна?

Купрэйчык не мог бачыць, што Надзя ўжо адышла. Жанчына ж, схіліўшыся над ім, зразумела яго жэст па-свойму.

Яна выпрасталася і паклікала двух байцоў-санітараў, якія прабягалі міма:

— А ну, таварышы, пагрузіце гэтага параненага!

— Гэта можна, — ахвотна пагадзіліся тыя, — дзякуй богу, што змясціліся ўсе.

Яны паднялі насілкі і панеслі Купрэйчыка да вагона. Месца для яго знайшлося толькі ў тамбуры апошняга вагона. Аляксей глядзеў у абкуродымленую і брудную столь і плакаў. Ён ужо страціў надзею ўбачыць жонку. I раптам убачыў! Надзя пераступіла праз яго і прайшла ў вагон. Праз хвіліну яна вярнулася і, убачыўшы, як паранены на падлозе ў тамбуры махае ёй рукой, слізганула паглядам па яго брудна-крывавых павязках на галаве і шыі, па зарослых шчоках і спагадліва прагаварыла:

— Што, міленькі, балюча? Патрывай трохі, зараз цягнік адправіцца, і хутка будзеце ў шпіталі.

Пасля гэтага, не пазнаючы мужа, яна пераступіла праз яго і, спускаючыся па прыступках уніз, крыкнула камусьці:

— Адпраўляйце састаў!

Раздаўся кароткі гудок паравоза, ляснулі буферы, і цягнік крануўся. Купрэйчык ляжаў і плакаў.

Надзя, праводзіўшы вачамі апошні вагон, уздыхнула і накіравалася да лесу. Аднак палёгкі не адчула, штосьці ёй замінала, трывожыла. I раптам яна ўспомніла залітыя слязьмі вочы параненага на падлозе тамбура апошняга вагона. Успомніла, якія пакута і маленне былі ў гэтых вачах. Спынілася, быццам яе штурхнулі ў грудзі.

«Аляксей!» Яна павярнулася і хацела бегчы ўслед за цягніком, але сілы пакінулі яе, і гледзячы ўслед цягніку, яна паволі апусцілася на зямлю. Да яе падбеглі двое ўрачоў:

— Надзея Лявонцьеўна, што з вамі?

Яна змагла толькі працягнуць руку ў бок адыходзячага цягніка і сцішаным голасам прагаварыць:

— Там, там мой муж!

Ішоў 1943 год…

У свабодную хвіліну на перадавой думкі Мачалава часта вярталіся ў мінулае. Хацелася разабрацца, прааналізаваць падзеі.

Мачалову ўспомніўся шпіталь. Яго сустрэча з Аляксеем, доктарам Вольгай Глышчнай. Лёс Васілеўскай яго ўсхваляваў. Жанчына страціла дваіх дзяцей і носіць сваё гора ў сабе, таму што вакол яе гэтулькі няшчасцяў, смерцяў і крыві, што расказваць пра сваё проста няма каму.

— Таварыш старшы лейтэнант! А, таварыш старшы лейтэнант!

Мачалаў здрыгануўся і абярнуўся. Перад ім стаяў тэлефаніст:

— Вас камбат кліча да сябе.

— Добра, скажы, што пайшоў, — зірнуў на ардынарца, — сядзі, я адзін пайду.

Мачалаў зайшоў у бліндаж, зняў са сцяны аўтамат, які вісеў на цвіку, выйшаў вонкі, лёгка выскачыў з траншэі і пакрочыў да штаба батальёна.!сці недалёка, з паўкіламетра.

Тарасаў стаяў каля стала, які быў зроблены па-паходнаму груба. Ён якраз разгортваў карту. У бліндажы ўздоўж сцен на нарах і пустых скрынях сядзелі камандзіры.

— Ну вось. Мачалаў прыйшоў — можам пачынаць, — ці то жартам, ці то сур’ёзна сказаў камбат і прапанаваў: — Падыходзьце, таварышы, бліжэй.

Усё сабраліся каля стала, і Тарасаў пачаў ставіць задачу.

Аказалася, што полк, у які ўваходзіў і іх батальён, атрымаў загад раніцай ударыць па пазіцыях праціўніка і захапіць некалькі населеных пунктаў. Тарасаў сам нядаўна прыбыў ад камандзіра палка і адразу ж сабраў камандзіраў рот.

Яны слухалі камбата, робячы пазнакі на сваіх картах. У душы Мачалава расла трывога. Сённяшні напад немцаў хоць і быў адбіты, але паказаў, што ў праціўніка якраз насупраць яго роты маюцца значныя сілы, у тым ліку і танкі. Нібы адказваючы старшаму лейтэнанту, маёр сказаў:

— Па ўсім фронце атакі нас падтрымаюць артылерыя, авіяцыя і дзе-нідзе танкі. Мачалаў, будзь гатовым вылучыць тры аддзяленні для таго, каб пасадзіць іх на танкі.