— На машынах прыехалі, вунь іх колькі, паглядзі.

Таццяна азірнулася і на другім канцы вёскі ўбачыла пяць ці шэсць грузавікоў.

Немцы строілі людзей у калону і гналі пасярэдзіне вуліцы, а самі з аўтаматамі напагатоў ішлі па баках уздоўж платоў. Мачалавых і Крайнюк заштурхалі ў калону. Людзі неспакойна перагаворваліся, круцілі галовамі, імкнуліся, выцягнуўшы шыі, паглядзець наперад, дзе на чале калоны ішлі з немцамі чацвёра паліцаяў.

Непадалёк ад Мачалавых да суседскага чатырнаццацігадовага хлопца Толі Лазебнага падбег дварняк, у яго на шыі боўтаўся абрывак вяроўкі. Відавочна, ён сарваўся з прывязі і, адшукаўшы ў натоўпе гаспадара, радасна павіскваючы, заскакаў каля яго. Але тут у натоўп уварваўся здаравенны з закасанымі рукавамі немец. Ён штосьці люта пракрычаў і моцна стукнуў падкаваным ботам сабаку. Той з віскам адляцеў да плота і зваліўся на спіну. Немец, не даючы яму падняцца, ускінуў аўтамат, і ў нечаканай цішыні злавесна грукнуў стрэл. Сабачка, падскокнуўшы на лапы, тут жа зваліўся на зямлю. З яго галавы на пыльную дарогу пацякла кроў, якая здавалася чорнай.

Людзі застылі ад гэтай вар’яцкай жорсткасці, а Толя рвануўся да немца:

— За што ты яе, фашыст пракляты!

Добра, што побач апынуўся дзед Пятрусь. Ён схапіў хлопца за рукі:

— Толечка, цішэй, супакойся, а то ён і цябе! Бачыш, ён ужо ў цябе цаляе. Для яго ж што сабака, што чалавек — адно і тое ж. Што возьмеш з гада?

Пачуліся крыкі. Гэта немцы падганялі людзей, патрабуючы, каб яны ішлі наперад. Неўзабаве калона была ў полі, і Таня ўбачыла, што іх вядуць да хлява, міма якога яна праходзіла перад світанкам. Тых, хто прыпыняўся ля шырока расчыненых дзвярэй, немцы бесцырымонна падштурхоўвалі прыкладамі.

Яны апынуліся ў вялікім хляве, які хутка запаўнялі людзьмі. Неўзабаве ўсе жыхары вёскі знаходзіліся ў ім. Са скрыпам зачыніліся дзверы. Тыя, хто знаходзіўся бліжэй да выхаду, праз невялікія шчыліны ўбачылі, што немцы павесілі на дзверы замок і сталі падпіраць іх тоўстымі доўгімі каламі.

Людзі яшчэ больш занепакоіліся, выказваючы розныя здагадкі:

— Навошта яны нас сюды сагналі?

— Можа, дабро наша хочуць забраць, дык і так ужо ўсё адабралі?..

— Напэўна, дапытваць будуць… А вось паліцэйскія сем’і не кранулі.

— А можа, спаліць нас жыўцом хочуць.

Хлапчук гадоў сямі разам са сваімі такімі ж светлавалосымі аднагодкамі прабраўся да дзвярэй і зазірнуў у шчыліну. Адзін з немцаў заўважыў яго блакітнае вока, якое з цікаўнасцю выглядае са шчыліны, і з усёй сілы стукнуў прыкладам па дошках:

— Цурук!

Хлапчук у спалоху адскочыў, тут жа пачуўся трывожны голас маці:

— Андрэйка, Андрэйка, адыдзі ад дзвярэй. Немцы злыя, не бачыш? Стрэльне які.

А ў куце старэйшыя хлопцы дапамагалі таварышу падняцца па бярвеністай сцяне вышэй, туды, дзе пад самым саламяным дахам віднелася невялікая шчыліна.

І вось ён ужо застыў поруч яе. З хвіліну глядзеў моўчкі ў бок вёскі, а затым голасам, які змяніўся, нібы ў горле штосьці затрымалася, сказаў:

— Яны хаты нашы паляць.

Загудзела і рынулася людская маса да дзвярэй, і ў першых шэрагах Андрэйка і іншыя дзеці. Зарыпалі дзверы, запішчалі дзеткі, прыціснутыя да дошак. І раптам знадворку, прама праз дошкі, прабіваючы роўным радком дзіркі, стукнуў аўтамат. Людзі ўраз адрынулі, а на падлозе засталіся ляжаць дзеці, затуляючы русыя галоўкі далонямі, як быццам маленькія худзенькія ручкі маглі закрыць іх ад смерці. Да іх з крыкамі кінуліся маці, адрывалі іх бледныя твары ад земляной падлогі, абмацвалі.

Усе дзеці аказаліся жывыя, а вось ледзь далей ад іх, ззаду на падлозе засталіся ляжаць чатыры жанчыны і дзед Пятрусь. Аўтаматная чарга прашыла іх. Не паспелі людзі агледзець забітых, як ва ўсіх чатырох вуглах успыхнуў саламяны дах.

— Людзі-і добрыя! — гучна закрычала пажылая жанчына. — Што ж гэта робіцца, яны ж нас жывымі спаліць хочуць!

Хлеў пачаў хутка запаўняцца дымам. Закрычалі дарослыя, заплакалі дзеці, усе разумелі — гэта канец!

Таццяна Андрэеўна стаяла ля процілеглай сцяны і шырока раскрытымі вачамі глядзела, як языкі полымя ўсё шырэй ахоплівалі сухі саламяны дах. Яна не бачыла, што знадворку хлеў, абліты бензінам, гарэў увесь, і немцы, якія акружылі яго, адышлі крыху далей, бо жар станавіўся невыносным. Таццяна зразумела, што вось і скончылася яе жыццё, жыццё яе дзяцей. Яна павярнула плачучых ад страху дзяцей тварыкамі да сябе і шчыльна прыціснула іх носікамі: «Бывай, Пеця каханы, не зберагла я табе дзяцей! Прабач! І адпомсці!»

А вакол дзеялася невытлумачальнае. Хтосьці са старых маліўся, хтосьці, прыціскаючы дзяцей, стараўся закрыць іх сабой ад агню. І раптам усіх перакрычаў малады і звонкі голас Толі Лазебнага. Голас быў хлапечы, але гучаў пераканана і патрабавальна, як загад:

— Людзі, мы ж цяпер згарым. Давайце кінемся на дзверы, а раптам камунебудзь пашанцуе і ён уцячэ!

Усё разумелі, што гэта рабіць бескарысна, але ўсё ж — гэта шанец, хай маленькая, але нейкая надзея. А старыя і дзеці старэйшыя ўжо прабіваліся да дзвярэй. Кожны думаў: калі не атрымаецца ўцячы, то лепш загінуць вось так.

Разгайдаўшыся, натоўп стукнуў у дзверы. Яны не вытрымалі такога націску і разляцеліся на кавалкі.

Для немцаў гэта было нечаканым. Яны спахапіліся, калі першыя дзясяткі людзей у падпаленай адзежы кінуліся ў розныя бакі. І толькі тады насустрач пырснулі смяротным агнём аўтаматы. Таня, моцна трымаючы за рукі дзяцей, бегла ў сярэдзіне натоўпу, які хутка радзеў. На імгненне яна разам з дзецьмі апынулася паміж дзвюма групамі немцаў, і тыя на нейкі момант, баючыся пацэліць адзін у аднаго, спынілі агонь. Людзі кінуліся па высокай траве да лесу, што віднеўся недалёка. А ззаду з новай сілай загрымелі стрэлы. Таня паставіла дзяцей наперадзе сябе:

— Бяжыце да лесу, не аглядайцеся і не спыняйцеся! — А сама падумала: «Можа, я іх ад куль сваім целам закрыю».

Таня ні на секунду не сумнявалася, што яна загіне. Але перад ёй, нібы тоненькая палоска святла, з’явілася надзея выратаваць дзяцей.

Божа, калі б гэта здарылася! Яна гатовая была сама памерці, абы яны выратаваліся! Толькі б яны жылі!

Мачалава, не азіраючыся і не гледзячы па баках, бегла за дзецьмі, якія, амаль цалкам хаваючыся ў высокай траве, несліся з усіх сіл да лесу.

І вось яны ў лесе. Яна бегла за дзецьмі, якія былі так напалоханы, што ніяк не маглі спыніцца. Ужо даўно не былі чутны стрэлы і перасталі віскатаць вакол кулі, а яны ўсё беглі. І раптам Таня зразумела: яны выратаваліся! Яны жывыя!

Яна спынілася, паклікала дзяцей, яны таксама сталі і павярнулі да яе вымазаныя сажай твары. Дзеці глядзелі на яе і шырока адкрытымі ратамі прагна лавілі паветра. Таццяна звалілася на траву і гучна заплакала. Цяжка нават сказаць, якія гэта былі слёзы: радасці ці гаркаты. Перад вачамі стаяла страшная карціна: «Усіх жыхароў вёскі! За што?» Яна ляжала, уткнуўшыся тварам у вільготную пахкую траву, і ніяк не магла прымусіць сябе паверыць, што яе дзеці і яна сама засталіся жывыя.

Не ведала ў гэты момант Таццяна Андрэеўна, што, акрамя яе сям’і і аднаго пятнаццацігадовага хлопца, не выратаваўся больш ніхто. У той час, як яна, знясіленая і прыдушаная горам, якое зваліліся на вёску, рыдала, немцы адшуквалі ў густой траве, мёртвых і параненых, цягнулі да хлява, што яшчэ працягваў гарэць і кідалі ў агонь.

І толькі пазней, калі пройдзе нямала часу, успамінаючы гэты жудасны малюнак, Таццяна Андрэеўна будзе заўсёды памятаць чатырнаццацігадовага хлопца Толю Лазебнага, які нават у безнадзейнай сітуацыі знайшоў у сабе незвычайныя сілы, каб заклікаць людзей да супраціўлення. Гэта яму заўсёды будзе ўдзячная сям’я Мачалавых і іх аднавясковец Міша Лукашэвіч за выратаванне, за тое, што яны працягвалі жыць на ласкавай, асветленай сонцам зямлі.

Капітан Мачалаў напружана аглядаў праз бінокль мясцовасць перад пазіцыямі яго роты. Поле было роўнае, і, вядома, да сустрэчы з танкамі трэба быць гатовымі.