1) а; 2) то; 3) і; 4) ды; 5) а; 6) ды: 7) а; 8) а: 9) ды, і; 10) затым:11) потым; 12) пасля; 13) а; 14) толькі; 15) аж; 16) дык; 17) аднак;18) толькі; 19) ж; 20) наадварот; 21) інакш; 22) адно — только; 23) затое—зато; 24) між тым; 25) ці; 26) або; 27) а то.
2. Дополните сложноподчиненные предложения союзами (для самопроверки они даны в конце упражнения в порядке следования предложений).
1. Ведаючы з практыкі, … далей у лес, болей дроў, стары больш не спрачаецца. (К, Крапіва) 2. Над ускрайкам лесу, … пачыналіся жоўтыя пяскі, зазвінела песня ляснога жаваранка. (Я. Колас) 3. Сярод настаўніцтва былі свае групы, … складаліся на грунце тых ці іншых інтарэсаў. (Я. Колас) 4. … свінні рогі, не саступіла б з дарогі. (Прымаука) 5. А відно-віднюсенька, … ты іголкі збірай. (К. Крапіва) 6. Людзі спалі непрабудна, … дождж не пераставаў. (7. Мележ) 7. Ёсць кнігі, … праходзіш, … паўз шэры і неахайна збудаваны дом. (М. Паслядовіч) 8. Ён толькі з большага ведаў, … мясцовасці ён цяпер апынуўся. (К. Чорны) 9. Хто ведае, … вядзе вось гэта шэрая дарога? (П. Галавач) 10. Уранні Леначка не захацела пачакаць, … згатуецца снеданне. (Я. Брыль) 11. Я не знаю сам, браточкі, … мне так мілы бэры, плач асенняй ночкі, спеў яе пастылы. (Я. Колас) 12. Трызніш ты трывожна ў цяжкім палкім сне, … ты на фронце, … на вайне. (К. Буйла) 13. Эх, скручу я дудку, такое зайграю, … ўсім будзе чутка ад краю да краю! (Ф. Багушэвіч) 14. Вось тая хвоя з вяхою, … трэба ступіць колькі крокаў направа. (Я. Колас) 15. Любі, матка, таго зяця, … я палюбіла. (3 песні) 16. Яшчэ не было такога здарэння, … нос яго свярбеў так, на ўзвей вецер. (Я. Колас) 17. Пачуўся раптам такі гук, … упала ў лужыну вялікая кропля. (П. Пестрак) 18. Я іду, … мне кажуць. (Н. Колас) 19. Ідзіце, … прыйшлі. (3 народнага) 20. Чакаць тады спакойна можна, … няма чаго чакаць. (А. Звонак.) 21. І не паспелі хлопцы апамятацца, … насохшае сена палыхнула агнём.(Я. Колас) 22. Ён баязлівец, … не здраднік. (П. Пестрак) 23. Падзялі вось сёння ўсё пораўні, … на той год зноў перадзельваць давядзецца. (К. Крапіва) 24. Ну, годзе валаводзіць! Адчыняй па-добраму, … кепска будзе! (К. К.рапіва) 25. От маладзец, … дагадаўся прыпыніцца. (К. Чорны) 26. А парасяткі, яе дзеці, ўсяму дзівілісь несканчона, … надта рохкалі здзіўлёна. (Я. Колас) 27. Хіба ён маленькі ці што, … сядзець на мяшках? (7. Шамякін) 28. Здзіўленне ў голасе маці было настолькі шчырае, … я міжвольна ўсміхнуўся. (Я. Брыль) 29. Ціха ў замку і нялюдна, … ён вымер, … ён пусты. (Я. Колас) 30. … не ўмееш частавацца, то шчасліва аставацца. (К. Крапіва)
1) што; 2) дзе; 3) якія, 4) каб; 5) хоць; 6) хоць, 7) каля якіх, як; 8) у якой; 9) куды; 10) пакуль, 11) чаму; 12) быццам; 13) што; 14) ад якой; 15) што; 16) каб; 17) быццам; 18) куды; 19) адкуль; 20) калі; 21) як, 22) калі; 23) дык; 24) а то, 25) што, 26) бо; 27) каб; 28) што; 29) бы; 30) як.
ДЕЛОВЫЕ БУМАГИ
ДЛЯ КРАСНОГО СЛОВЦА
Знание языка — это свободное владение его словарем, грамматикой и их звуковым и письменным воплощением (фонетика и письмо) для построения различных составных языковых образований при высказывании (и понимания ири восприятии речи). Однако в речевом общении не исегда создаются или творятся необходимые словосочетания и предложения. Речь характеризуется также широким пспользованием готовых, многократно испытанных речевых единиц, хорошо отшлифованных по своему значению и языковому (лексическому и грамматическому) воплощению. Многие из них представляют собой устойчивые составные речевые образования, глубокие и яркие по смыслу и нередко необычные по своей семантической и лексико-грамматической конструкции. Это пословицы и поговорки, фразеологические единства слов, сравнения, устойчивые обороты речи, перифразы, афоризмы и т. д. Они оживляют речь, могут придать ей особую свободу, сстественность и непринужденность, а также выразительность и красоту. Их можно назвать средствами красноречия в языке.
Такого рода средства белорусского красноречия (красамоўства) содержат эти небольшие тематические выборки из богатейших сокровищниц белорусской письменной литературной и диалектной речи.
ПОСЛОВИЦЫ И ПОГОВОРКИ
ОТРУДЕ
Работа ў ахвоту, ды дзень мал.
Работа — не забота: забота, калі няма работы.
На свеце як бывае? Хто працуе, той мае.
Мацей, папацей, калі хлеба захацеў!
Трэба нахіліцца, каб з ручая напіцца.
Той харош, хто для справы гож.
Працуи, нябожа, то і Бог паможа.
За што добра бярэшся, канца даб'ешся.
Паміраць збірайся, а жыта сей
Пчолы пчалмі, але і сам не спі.
Кепская снасць адпачыць не дасць
Каму прырупіць, вочы пралупщь
Ранняя пташка зярняткі клюе, а позняя — вочкі трэ.
Скоры паспех людзям на смех
Гуляй, галота, калі ахвота якая плата, такая й работа.
Працуй да поту — з'ясі ў ахвоту
Вала клічуць не мед піць, а вазы вазіць
Каторы конь цягне, таго і паганяюць
Добра ўсе ўмець, але не ўсе рабіць
3 музыкі хлеб невялі кі
Умей таьчыць, а рабіць гора наўчыць
Мазалевай працай не здабудзеш палацаў
ОРОДИНЕ И ЧУЖБИНЕ
Родная зямелька, як зморанаму пасцелька
Мілы той куток, дзе вязалі пупок
Дома і салома ядома
Кожны кулік жыве, дзе прывык
Дабра на Дану, ды лепей у даму
На чужыне і камар пне
На чужой старане паклонішся й баране.
І дома не мед, але ж і ў чужых не піва.
Што сяльцо, то нараўцо, што хутарок, то гаварок
ОЧЕЛОВЕКЕ В ОБЩЕСТВЕ
Папаў у вараны — каркай, як яны
3 кі м павядзешся, ад таго і набярэшся
Хоць назадзе, абы ў стадзе
3 міру па нітцы — голаму сарочка
Не той сябра, хто медам мажа, а хто праўду кажа
Добра карміць сытага, а галіць лысага
Так у госці звалі, аж рукавы адарвалі
І пірагоў шкода, і гасцей сорам
Госць, не госць, а калатні досць
Начлег з сабой не носяць, а ў людзей просяць.
ОСОБСТВЕННОСТИ
На сваім сметніку і верабей гаспадар.
Усе тут наша, толькі мы яму не сваё
Тады маю, калі ў руках трымаю.
Купіў бы сяло, ды грошай гало
Паехаў бы на кірмаш, ды грошай нямаш
За свой грош усюды харош
Чэшацца, свярбіцца — хочацца разжыцца
Меў бы ніву — знаў бы і сілу
На ваўку добры кажух, ды прышыты
У лысага чуб не пазычыш
Як ёсць сіла, дык і за мяжой ніва
Не таму згалелі, што елі, а таму, што ліхадзеі тоўстае юрла мелі
Была ў сабакі хата, ды ад дажджу згарэла
Які бот не скурат, але лапцю не брат
Я свістаў, пакуль ад цябе дастаў, а цяпер ты пасвішчаш, пакуль з мяне зышчаш
О ДОСТОИНСТВАХ
Шчыраму і чужая болька колка
Добраму чалавечку добра і ў запечку
Добрыя вочы не баяцца дыму.
Добраму толькі кіў, а на лядашчага трэба кій
Адвага або мед п'е, або кайданы трэ
Старожа лепей варожы
Хіцер Зміцер, але ж і Саўка — не дурак
Ласкавае цяля дзвюх матак ссе
Ад паклону галава не балела шкому
Не чорт вінаваты, што тараваты
Рахуба — не згуба
На яго дзе сядзеш, там і злезеш
Гразь не сала пацер, і адстала
Маўчок — пятачок, а два маўчкі — грывеншк.