Го! — О! (радостное удивление, уверенность)
Ах! — Ах! (радость, восторг, сожаление, удивление, горе)
Вох! 0x! — Ох!
Ух! — Ух! Уф!
Эх! — Эх! Эхма!
Гэх! — Эх!
Вой! (Ой!) — Ой!
Гэй! (Эй!) — Эй! Гей!
Эйч! Эйш! — Ишь!
Аеб! — Ага! Ба! А! (при обнаружении, воспоминании, догадке)
Ого! — Ого!
Эге! — Э! Эге! (при обнаружении значительного, неожиданного, при изумлении, недоверии)
Уга! — Ну да!
Уго! — Ого!
А-я-яй! — Ох!
Ого-го! — Ого!
Эге-гй! — Эге-ге!
Го-гу! — О!
Пхе! — Пфе!
Ш-ш! Шы! — Ш-ш! Ша! (при обращении с просьбой о соблюдении спокойствия, прекращении разговоров)
Цсс! — Тсс!
Хм! (Гм! Хмы!) — Хм!
Ну! — Ну! (при обращении в случае необходимости і. ействия, при удивлении, разочаровании)
Ну-ну! — Но но! (предупреждение об отпоре)
Цю-цюі —Т ю тю! (при сообщении об исчезновении, пропаже)
Цыц! — Ц ыц! (решительный возглас при требовании прекратить ругань, плач)
Ху! (Фу!) — Фу!
Цур! — Чур!
Гайда! — Айда!
Далібаг! — Ей богуі Ей-ей!
Божачка! — Бог мой!
Бацюхны! — Батюшки!
Матухны! — Мать честная!
Вохці мне! — Охти мне!
На табе! — На тебе!
Чуй! — Чу!
Чорт! Д'ябал! — Ч ерт! Дьявол! Бес! Сатана!
Шабаш! — Шабаш!
Вёска, о родная вёска мая! (У Караткевіч) Эх, луг шыром! Як жывы ты, праменнем сонечным заліты! (Я Колас) А, такі адгукнуўся! (Я Колас) Шафёр на сяле — ого! (М Воранаў) Ах, як цудоўна навокал! (М Лынькоў) Ой, час цяжкі! (Я Колас) Эй, восень, восень, скуль ты ўзялася! (Я Купала) Гм! Вось дзе ты! (М Лынькоу) Гэй, гарніст, над ракой затрубі ў прастор! (В Вялюгін) Го, тата! Дзядзька! Выйшлі пчолы. На вішні селі каля плоту! (Я Колас) Давай падужаемся, ну! (А Чарныіиэвіч) Ну, вясна была на дзіва! (Я Колас) Цс-с! Нехта ідзе! (3 Бядуля) А вохці мне! Як тут прыгожа! («Тарас на Парнасе») Ша! Хмарка, хмарка дарагая паўзе па небе з-за лясоў (Я Колас) Што ведаеш пра лес — ні гу-гу! (Я Колас) Тай рыбы — ого-го! (Я Маўр) Павага мне — уга — ад сыноў у хаце (А Бялевіч) Фу, мароз які пякучы — уваччу іскрыцца! (Я Колас)
ТЕКСТ
Хлебныя словы
Адценне слоў — не глупства,
Ты і м не пагарджай
Скарынка Скіба Луста
Акраец Каравай.
Акраец — шлях, дарога
І зайцаў хлеб лясны.
Скарынка — сум, трывога
І боль былой вайны.
Здараецца, вядома,
Што, выпіўшы ў гасцях,
Грызе скарынку дома
Пахмурны халасцяк.
А скіба — дзень вясновы.
Ралля. Плугі. Сяўба.
Наш хлеб — жыцця аснова,
Працяг і барацьба.
А луста — слова сытнае,
Духмянае і шчодрае.
Яно ад маці — сітнае
Ці наздравата-чорнае.
А каравай — вясельнае,
Святочнае яно.
На ручніку нясе яно
І радасць, і віно.
І справа тут не ў ежы,
А ў смачным змесце слоў,
І ў жытнім ветры свежым,
І ў звоне каласоў…
(П. Панчанка)
Лексический комментарий к тексту
пагарджаць — пренебрегать
сум — кручина, тоска, грусть
здарацца — случаться
пахмурны — хмурый
ралля — пахота, вспаханное поле
духмяны — пахучий
вясельны. — свадебный
ручнік. — полотенце
справа — дело
ежа — еда
жытні — ржаной
Упражнения
І. Установите, какими лексико-грамматическими средствами достигается отрицательная модальность предложения.
Яна не адводзіла вачэй ад сына. (Т. Хадкевіч) І здаецца, што на свеце нічога больш няма. (1. Пташшкаў) Ні травінкі не шапнуцца, ні жыцінкі — у палях… (В. Зуёнак) Ні самалёта. Ні сініцы. Стаяць бярозы, нібы ў сне … (Г. Бураўкін) Тады пазналі мы ўсе: быць прыгажэйшым немагчыма! (У. Дубоўка) Здаецца ім: не снег, не слота, не шэрань ззяе на рацэ, а чайкі кружаць над балотам і смычка з багуном цвіце. (М. Танк) Ён нікому і ніколі не даручаў тое, што мог зрабіць сам (П. Кавалёў) Хлопец ён не гультай па натуры. (Т. Хадкевіч) Не адзін пуд солі разам з'елі мы, не адну цыгарку выкурылі мы, не адна атака апаліла нас, не адна і песня падружыла нас. (М. Танк) Нам н іколі не памерці ані ў якім горы. Бо з зямлі маёй не сцерці сі н ія азёры. (С. Панізнік) Сцюдзёны бярозавік вечных слоў п'ю і ніяк не нап'юся. (С. Законнікау) Божа! Як жа навокал ціха, цішыня і тая знямела, а н і руху табе, ні дыху ў паветры мярцвяна-белым. (С. Сокала ў- Воюш) Калі нельга вынішчыць мову, то імкнуцца хаця б параніць. (С. Сокала ў- Воюш)
2. Обратите внимание на условия употребления частиц не и н і в отрицательных по форме предложениях, но с утвердительным смыслом.
Слухай, як табе не сорам? (К… Крапіва) Якія б там наогул чуткі ні хадзілі, праўда адно — усе вельмі шкадавалі пакойніка. (К. Крапіеа) А чаму не даць рэкламы якой-небудзь? (К, Крапіва) Кожны чалавек па сваёй натуры творца. І п раяўляецца гэта ўсюды і ва ўсім, дзе б ён ні жыў, што б ні рабіў. (Б. Сачанка) І ўсё мне тут, дзе вокам я ні кіну, нагадвае аб жорсткасці вайны. (Я Колас) Каму ж, як не нам, заступіцца, каму ж, як не нам, бараніць! (А. Бачыла) Хто вырас тут, той не любіць не можа, табой не жыць, табой не даражыць. (Д. Бічэль-Загнетава) Толькі дзе за морам ні жыў я, Беларусь мая снілася мне. (Г. Бураўкін) І як н і гне мароз, ні гладзіць, але нічога не парадзіць. (Я. Колас) Дзе н і жыву — успамінаю да рыскі ўсё, аб чым слова ў душы берагу, кожны куточак, знаёмы і блізкі, усюды са мной, (К. К.ірэенка)
Урок 4
КОЛИЧЕСТВЕННО-ИМЕННЫЕ СОЧЕТАНИЯ СЛОВ
Значение отвлеченного (абстрактного) количества имеют числительные. Неотвлеченное же количество выражается при помощи сочетания числительного с названием объекта счета.
1. Сочетания с порядковыми числительными. Порядковые числительные по грамматическои природе являются прилагательными. Поэтому они, как и другие прилаііітельные, при сочетании с названием объекта счета соіласуются с ним в роде, числе и падеже: першы дзень, другое вакно, дваццаць чацвёртая кватэра, шостыя суткі.
В белорусском языке преимущественно таким же образом согласуется порядковое числительное с назваиисм объекта счета не только при определительной (атрибутивной) связи с ним, но и при употреблении этого числительного в составе сказуемого: Першая трапілася бабк а Наста. (Я Колас) І воблік зямлі стаў адменны, другі. (М. Танк) «К іно прыехала! К іно прывезлі!» — мы першыя пачулі з дружбаком і беглі вуліцай, і колькі ўлезе крычалі з радасцю каля акон. (Н. Гілевіч)
Однако возможно в подобных условиях употребление порядкового числительного в творительном падеже:
Яна зайшла першай. Вы выступаеце восьмым. Гэты ход белых быў дваццаць трэцім.
