ТЕКСТ
Летапісец
Душой стаміўшыся ў жыццёвых цяжкіх бурах,
Свой век канчае ён у манастырскіх мурах.
Тут ціша, тут спакой — ні шуму, ні клапот.
Ен пільна летапіс чацвёрты піша год
І спісвае усё ад слова і да слова
3 даўнейшых граматак пра долю Магілёва.
І добрыя яго, і кепскія дзяла
Апавядае тут. Так рупная пчала
Умее ў соты мёд сабраць і з горкіх кветак.
1 бачанаму і м — ён годны веры сведак.
Што тут чынілася у даўнія гады,
Што думалі, аб чым спрачаліся тады,
За што змагаліся, як барані лі веру, —
Узнаюць гэта ўсё патомкі праз паперу!
Яно забудзецца, умрэ, з вадой сплыве, —
І вось у спомінах устане, ажыве,
Калі знайдуць яго няхітрае пісанне
Пра гэтае жыццё, надзеі, справаванне.
Так мора сіняе прымчыць да нас вадой
Бутэльку к берагу, аблітую смалой,
Усю ў дробных ракаўках і ў ціне. Не замала
Яна была ў вадзе і шмат чаго спаткала.
Рыбалкі вылавяць бутэльку, разаб'юць,
І як трапляецца, быць мо у ёй знайдуць
Ліста. Па звычаю марскому гэтак весці
Нам, утапаючы, шлюць людзі. У моры гдзесьці
Загінулі яны, і, можа, соткі год
3 тых часаў працяклі, і згінуў іх народ,
І ўсё змянілася, і ўжо пра іх забылі,
Вы, літары, цяпер нанова ўсё збудзілі!
І людзі зведаюць аб прадзедах сваіх, —
Аб горы, радасцях і аб прыгодах іх,
Каму маліліся, чаго яны шукалі,
Дзе на глыбокім дне іх крыюць хвалі.
(М. Багдановіч)
Лексический комментарий к тексту
мур — здание, построенное из камня (или кирпича)
клопат (мн. клопаты) — хлопоты, здесь ударение смещено в р. п. мн. числа по сравнению с общепринятым его местом в настоящее время
пільна — пристально, тщательно, внимательно
усё — в соответствии с орфографией здесь необходимо ўсё
кепскі — скверный, плохой, дрянной, дурной
дзяла — русизм, общепринятое — справы
апавядаць — рассказывать
рупны — старательный, усердный, прилежный
кветка — цвет, цветок
бачаны — виденный
годны — достойный
сведак, лит. сведка — свидетель
чыніцца — твориться
спрачацца — спорить
змагацца — бороться
бараніць — защищаться
папера — бумага, документ
спомін, лит. успамін — воспоминание
надзея — надежда
справаванне — ведение дел
замала — маловато, слишком мало
шмат — много
спаткаць — встретить
трапляцца — встречаться, попадаться, случаться
ліста, лит. лі ст — письмо
звычай — обычай
гдзесьці, лит. дзесьці — где-то
загінуць — погибнуть
соткі — сотни
збудзіць — разбудить, пробудить
зведаць — познать на собственном опыте, испытать, изведать, претерпеть, здесь: узнать
прыгоды — приключения
шукаць — искать
хваля — волна
Упражнения
1. Переведите на белорусский язык следующие слова.
Судья, литьё, ружьё, ладья, свинья, окрестность, свадьба, сучья, чувствительный, заречье, многовластие, жизнь, сосать, мягкий, безземелье, перья, возвышенность, ночью, костью, мыться, одиннадцать, третий, лью, наводнение, свидание, колосья, вопрос, тряпьё, полозья, рысью, мышью, молодёжью, сватья, бездорожье, немочью, зубья, семья, управление, питьё, распятие, Наталья, келья, грязью, кровью, пятью, десятью.
2. Спишите текст, вставляя пропущенные буквы.
Над снежнай палянай віселі ў бяздон…і неба буйныя зоркі. (З.Бядуля) Калі снарадныя скрынкі пад намі добра-такі ляпалі, працінала трывожная думка: не высунуўся б дзе цвічок і не ўдарыў у капсуль (было ў нейкім палку такое здарэн…е, чыталі загад па корпусу). (І. Шамякін) Чалавек стаяў колькі хвілін супроць асветленых акон фабрыкі, прагна ловячы кожны гук, пры-слухоўваючыся да раўнамернага грукату машын, да мяк…ага шыпен…я пары ў трубах. (М. Лынькоў) Маючы на ўвазе тут разбурэнне рэлігіі, мы такім парадкам уводзім твор у новы план: у план раскрыц…я існасці рэлігіі. (К. Чорны) Маўчалі клёны і грушы каля хат, трымаючы на абсохлым за апошнія пагодлівыя дні гол…і сваім астаткі пачарнелага лісц…я. (К. Чорны) Яна выцірала падалом рукі і пазірала на ўвайшоўшых з трывогай і здзіўлен…ем. (К. Чорны) Гэта быў прыгожы малюнак, але праз момант І л…юк убачыў другое, не менш захапляючае. (Т. Хадкевіч) Гэта было ў сорак першым, восен…ю па-мятнай тою, ранкам, ад хмар пацямнеўшым, па-над ракою Віл…ёю. (М. Танк)
3. Выпишите сначала слова, в которых есть долгие согласные, затем слова, в которых сохранилось сочетание согласных + [й] + гласный, и наконец слова, в которых [и] выпал.
Узбярэжжа, плацце, перап'ём, шчасце, гулянне, смерцю, салаўі, дуб'ё, чуллівы, ззянне, ссаць, зелле, ралля, бацвінне, куцця, лісце, косцю, лам'ё, надвор'е, вясенні, гнацца, трынаццаць, гуллівы, аддача, зросся, сонны, страшэнны, куп'ё, баб'ё, міласцю, вараннё, пакаленне, пападдзя, замужжа, разводдзе, аддзел, здароўе, гадаўя, бяззубы, расспявацца, Ганна, дасье, эскадрылля, расійскі, Случчына, сення, ад'есца, раззлавацца, несся, падполле, падлаўе, ванна, панна, манна, каса, Ганулька.
4. Спишите, выпишите слова с долгими согласными и подберите к ним родственные без удлинения согласных
Образец: ружжо — ружэйны, горнецца — гарнуць.
Блуканне на цэлае ранне. Вось калі разарэнне: ні табакі, ні карэння. Жыццё як мёду піццё. Чырвоны колер, вінны смак, каменнае сэрца — што гэта так? (Вішня) Збожжа захоўваюць на элеватары. Распусціў дуб галлё. Далі зелля ад пахмелля. Раздолле шырокіх палёў. Бедны да беднага горнецца, а багаты ад каго хочаш адвернецца. Голы разбою не баіцца. Каменняў — хоць забіся, вады — хоць заліся, дроў — хоць запаліся, хлеба дакупіўшы — можна жыць. На Падоллі пірагі на коллі, а мы прыйшлі і там іх не знайшлі. Пакуль тлусты ссохне, то худы здохне. Калі на табе кажух ліхі, то суддзя глухі. Піццё — смяццё, бяседа дорага. Свіння каню не таварыш. Ілля наробіць гнілля. Прыйдзе тая нядзеля, што будзе і маё вяселле.
Урок 8
ТВЕРДЫЕ И МЯГКИЕ СОГЛАСНЫЕ
В белорусском, как и в русском языке, имеются твердые и мягкие согласные, которые помогают различать слова. Например, слова плот (забор, изгородь) и плоць, банка и банька (кольцо для крепления косы), вугал и вугаль различаются согласными [т] и [ць], [н] и [нь], [л] и [ль]. Звуки [т], [н], [л] и подобные называются твердыми, а [ць], [нь], [ль] и подобные — мягкими. В белорусском языке твердые и мягкие согласные образуют 14 пар: [п] — [пь], [б] — [бь], [м] — [мь], [в] — [вь], [ф] — [фь], [т] — [ць], [д] — [дзь], [с] — [сь], [з] — [зь], [н] — [нь], [л] — [ль], [к] — [кь], [г] — [гь], [х] — [хь]. Напомним, что мягкость согласных обозначается на письме или буквой ь (мягкий знак), или буквами і, е, ё, ю, я: конь, ліпа, лета, сёмы, сюды, зябка.
