безличное. Обозначаемое действие является независи мым от его исполнителя состоянием спацца, думацца, працавацца;

бессубъектно-возвратное. Обозначаемое действие является постоянным свойством производителя: кусацца, біцца, пячыся, калоцца

Возвратные разновидности глаголов обозначают также действие, направленное на производителя: дом будуецца плотнікамі, роля выконваецца акцёрамі, веды засвойваюцца вучнямі

Для проникновения в недра указанных четырех типов глагольной семантики и словопроизводства очень полезно соответствующим образом с помощью словаря поэкспериментировать с какой-либо глагольной основой и попробовать разобраться в значениях разновидностей глаголов, возможных с этой основой. Этим любил заниматься, кстати, Л. Н Толстой, стремясь постичь богатые формально-грамматические и безбрежные семантические выразительные возможности русского языка в области глагола. Не менее разнообразны и достаточно своеобразны они и в белорусском языке

Абы ціха — о нежелательности огласки

Аж са скуры вылузваеццаі—о большой, даже излишней старательности, энтузиазме

Бог бацька! — Будь, что будет!

Век-вяком — Всегда, с давних пор

Вядомая рэч — Известное дело

3 небам гаворыць — остаром могучем лесе, о высоких деревьях в нем.

Іграшане варты! — Не стоит ни копейки!

На святое ніколі — Никогда, не стоит надеяться на исполнение

Сама што — Как раз

Як мае быць — Нормально, как должно быть.

Ялова галава! — Об отсутствии сообразительности

— Міколка, скажы мне, з чаго зроблены твой гарнітурчык?

— 3 сукна.

— А з чаго робяць сукно?

— 3 воўны.

— От, малайчына! А хто воўну дае?

— Авечка.

— Ну, разумнік! То скажы мне цяпер, якая жывёлі на дала табе гэты гарнітурчык?

— Мой тата.

— Міколка, ці хутка ты пойдзеш у школу?

— Вось праз два пальчыкі…

— Што ты, Міколка, хочаш пачытаць?

— Дайце мне кн іжку пра выхаванне дзяцей.

— Ты ж сам яшчэ дзіця!

— А я хачу праверыць, ці мае тата права так мяне выхоўваць!

— Міколка, малако на пл іце, паглядзі, каб не збегла!

— Не збяжыць! Я дзверы зачыню!

— Міколка, я купіла табе новы падручнік. Не запэцкай яго.

— Не хвалюйся, мама, не запэцкаю. Я да яго і дакранацца не буду!

— Міколка, дзе твой дзённік?

— Дык вось ён, у кутку.

— А чаму ён там?

— Ды ў ім сёння двойка.

— Міколка, ці ведаеш, чаго ў зайца вушы доўгія?

— Як быў маленькі, дык не слухаў таты!

— Міколка, ты прачытаў ужо ўрок? Так хутка?

— Прачытаў!

— Цікава? Усё зразумеў?

— Я так хутка чытаў, што не паспеў зразумець.

абы — только бы

скура — кожа

вылузвацца — вылущиваться

бацька — отец

вядумы — известный

рэч — вещь

грош — мелкая монетка, имевшая хождение в прошлом

варты — стоит

ніколі — никогда

яловы — еловый

зроблены — сделан

гарнітур — костюм

малайчына — молодец

авечка — овца

жывёліна — животное

тата — папа

хутка — скоро

ці — вопросительная частица

праз — через

еыхаванне — воспитание

падручні к, — учебник

запэцкаць — запачкать

дакранацца — дотрагиваться

дзённік. — дневник

куток — угол

ведаць — знать

зразумець — понять

1. От перечисленных первичных (исходных) глаголов при помощи приставок а-, аб-(аба-), ад-(ада-), да-, з-(с-, са-), су-. у-(ува-), уз-(уза-) образуйте производные глаголы и определите их значение (сверяя с «Тлумачальным слоўнікам беларускай мовы»). Обратите внимание на семантическое сходство и различие одинаковых приставочных глагольных образований, а также на отношение их оттенков значения (по сравнению с данными первичными глаголами) к виду обозначаемого процесса либо к способу его протекания.

Блытаць, будаваць, гарэць, глядзець (- глядаць), жыць, лічыць, мацаваць, несці (насіць), паўзці, праца-ваць, пытаць, трымаць, хапаць (хапіць), церусіць.

2. Установите грамматический вид глаголов в предложениях и укажите на возможные противоположные по виду соответствия этим глаголам

Вось едзе ён, масток мінае, аж хтось з-за паляў вылятае, як жар чырвоны ды вяртлявы, і хвошча пугай ўлева, ўправа, і па валах, і па Пятрусю. (Я. Колас). 1 ўспомніў я з іму з вятрамі, што галасіла над палямі, калі мы з дзедам тралявалі настыўшыя цяжкія шпалы. (М. Танк) Прыходзілі ўначы пажывіцца горкай крушынай асцярожныя зайцы. (Э. Самуйлёнак) Пацягнуўся лес сцяною — ельнік, дуб і хваіна. (Я. Колас) Я табе зараз так пакуру, што ты мне доў га памятацьмеш, як курыць. (К. Чорны)

Я ўзрос на роднай Беларусі пры берасцянцы і дудзе, гляджу сягодня і дзіўлюся пастух з транзістарам ідзе (П Броўка) Калі вярнууся назад, стаў на беразе, не ад чуваў холаду, горача і молада звінела ў целе кроў, і ра дасна было глядзець, як хвалюецца, не можа супакоіцца і застыць вада (А Жук) Па сцежачцы, што, віхляючы між дрэў, шылася ў гушчар, туды, дзе чарнеў голы алеш нік было балотца, кладкі, я мінуў малады хвайнячок, які парос на рэдкалессі (Б Сачанк а) Дождж пачаўся не так як заўседы спачатку закапае, потым зашуміць, а абрынуўся адразу залевай, быццам хтосьці перакуліў наддарогай цэлыя ночвы вады (Я Стакоў) Утраіх паселі ваксп кучы баравікоў і ў тры нажы пачалі харашыць іх, адрэзваць карэньчыкі ад шапак і ўкладваць шчыльней у свае кошыкі (М Лобан)

3 О пределите значение возвратных глаголов в предложениях и сверьтесь с «Тлумачальным слоўшкам беларускай мовы»

Стукалася, стукалася яна ў дзверы, пакуль нехта не адчыніў. (3. Бядуля) Снег бялеецца ў вышынях, на гары, на стромкай скале. (Я.Купала) Яшчэ з вечара неба з паўднёвага боку засценьвалася дымнаю павалокаю легкіх воблакаў. (Я. Колас) Мужчыны доўга яшчэ не разыходзі ліся з вартоўні. (Б.Сачанка) Ты, матуля-Зямля, усюды будзеш для нас самай яркаю зоркай свяціцца. (Н.Гілевіч) Заружовіўся бруснічнік. (П.Броука) Сказаць хацела нешта, ды, мусіць, бацькі засаромелася. (Я.Колас) А каганец, як бы губка, тлщца. (Ф.Багушэвіч) Ну, Ігнат, глядзі, брат, не дурэй, вучыся. (Я.Колас) Пасека аж белая ад іх, — нібы гэта не сіўцы, а ржышча выгарала, адлежалася пад сонцам, вымакла, як каноплі ў вадзе, а цяпер зноў узнялося шчоткай. (І. Пташнікаў) Спадзяваюся менш і лягчэй пераношу няўдачы. (П.Панчанка) Лічбаў п ісаць тата не ўмеў і аднаго дня не вучыўся ў школе. (Ф. Янкоўскі) А яна ліецца ды праз сенажаці і з дзявочых вуснаў і з цымбальных струн. (У. Дубоўка) І як гэта ен рукавіцы забыўся? (Я.Брыль) Не чакайце, што буду хваліцца перад іншымі мовай маёй. Хі ба хвал іцца з лесу крыніца, што грымотней яна за прыбой? (А. Лось) Чаго вам хочацца, панове? Які вас выклікаў прымус забіць трывогу аб той мове, якой азваўся беларус? (Я.Купала) Ты, мой брат, каго зваць Беларусам, роднай мовы сваей не цурайся, як не зрокся яе пад прымусам, так і вольны цяпер не зракайся. (А.Гарун) У маей душы пераклікаюцца яны чароўнай казкаю і сонца, і вясны. (Я. Пушча)