Прилагательные согласуются своими морфологическими формами с существительным, к которому относятся. Они имеют, в частности, падежные формы согласования мужского и женского склонений единственного числа и общего склонения множественного числа.
Падежные формы мужского склонения прилагательных служат для согласования их в речи с падежными формами существительных мужского и среднего рода в единственном числе. Окончания разных прилагательных в одном и том же падеже различаются только фонетически (и графически), в зависимости от мягкости или твердости конечного согласного основы и ударения.
Именительный падеж — мужской род: — ы(-і): густы лес, новы год, стары дзед, гарачы дзень, дарагі сябра, горкі яблык, сіні аловак; средний род—-ое (-ае, — яе): густое жыта, новае вядро, старое дрэва, гарачае лета, сухое сена, ціхае надвор'е, сіняе неба.
Родительный падеж — пишутся и произносятся с окончанием — ога (-ага, — яга).
Дательный падеж — — ому (-аму, — яму).
Винительный падеж — как именительный или родительный.
Творительный падеж — — ым (-ім).
Окончание — ы м (-ім) как под ударением, так и не под ударением характерно и в предложном падеже: у густым лесе, аб дарагім сябру, у новым годзе, на сінім алоўку, па густым жыце, у сінім небе. Это является непреложным правилом устной речи и письма.
Для согласования с падежными формами единственного числа существительных женского рода служат формы женского склонения прилагательных.
Именительный падеж— — а я (-яя): густая трава, старая бяроза, дарагая маці, новая кватэра, гарачая пара, горкая цыбуля, сіняя сукенка.
В родительном падеже обычно окончание ой (-ай, — я й): густой травы, гарачай пары, сіняй сукенкі. Выступают также в этом падеже прилагательные и с окончанием — ое (-ае, — яе), особенно в публицистической и художественной речи: густое травы, сіняе сукенкі. Оно даже привлекает к ссбе внимание своим свойством придавать речи эпичность.
Дательный и предложный падежи — только — о й (-ай, — яй).
Винительный падеж — — ую (-юю).
Творительный падеж — как и у существительных женского рода первого склонения — — ой (-ай, — я й) и также — ою (-аю. — ую), но независимо от того, какое окончание у существительного при согласовании с ним.
Во множественном числе прилагательные, как и существительные, имеют одну систему падежных форм согласования.
Именительный падеж — — ыя (-ія): густыя лясы, старыя дубы, дарагія рэчы, новыя вокны, гарачыя дні, горкія слёзы, сінія вочы.
В косвенных падежах родительный и предложный — — ых (-іх), винительный — как именительный или родительный, творительный — — ымі (-імі).
ШУТОЧНЫЕ ПРИСКАЗКИ
І кот не мыўся, і госць з'явіўся!
Відаць спачатку, што не будзе парадку.
Дай Божа спажыць, што ў сваёй кішэні ляжыць.
Вось свет настаў — н і палажы, ні пастаў!
І старога сабаку дзедам не завуць.
Пайшоў бы тапіцца, ды вада халодная.
На тваю цешчу мядзведзь напаў! — Дык няхай сам і бароніцца.
Пры цары Гарошку, калі людзей было трошку.
Рада баба, што дзед утапіўся, аж чорт яму даў —за куст учапіўся!
Слава Богу, а шкваркі — мне.
Хоць усю сілу патрачу, а дно ўбачу.
Добры баршчок, ды замалы гаршчок.
Няма лепшае рэчы за св іныя плечы.
Бацюшка хмялёк! Не станавіся напярок.
Годзе, дык годзе, але шчэ трэба выпіць на расходзе.
Усё, не п'ю, і вядро на страху закіну.
Харошым людзям і мы рады будзем.
ТЕКСТ
Жураўліныя дзянёчкі
Аж тры дзянёчкі запар ляцелі журавы… Трыццатага верасня… Першага і другога кастрычніка… Чарада за чарадою высока ў бязвоблачным небе імкнулі на поўдзень стройныя ключы. Ды такія шматлікія, якія рэдка калі бачыў раней… Душа заходзілася ад шчымлівай, салодкай радасці: божа, усё ж яны яшчэ ёсць, усё ж яшчэ можна спадзявацца і верыць, што будуць светлыя птушыныя вёсны, будзе свята вяртання жураво ў- журавочкаў і шчасце сустрэчы з імі, і будзе ажываць у кожнага, хто пачуе іх урачысты кліч спаткання з Радзімай, неадольная прага выказаць чым-небудзь сваю любасць да нашай дарагой зямлі…
Апошнімі гадамі нешта рэдка ўдавалася натрапіць на такое хвалюючае відов ішча — бясконцыя жураўліныя караваны. Трывожна думалася, што ўжо сірацее зямля і на гэтую родную такую блізкую сэрцу і такую амаль казачную птушку… Людзі, як хто ўсяліў у іх д'ябла нястрымнага знішчэння і гвалтавання, — сякуць векавечныя лясы, атручваюць рэкі, робяць смуродлівымі сметнікамі чарацяныя і сітняговыя азёры, ператвараюць у пясчаныя пустыні крынічныя балоты, нішчаць адвечную першабытную красу прыроды. Робяць усё, ад чаго з кожным днём усё меней застаецца з намі спрадвечна дарагіх чалавецтву «меншых братоў» — жывёльнага, птушынага, рыбнага жыхарства. А нешта і зусім знікае…
Гэтак вось трывожна думалася і пра журавоў. Мала застаецца для іх глухіх мясцін, дзе можна спакойна гнездавацца, бяспечна ўзнімаць на крылле дзяцей, адчуваць вольнасць жыцця… Прыгнятае гэтую асцярожлівую, далікатную птушку па-страшнаму бяздушная дзейнасць чалавека, які ў пагоні за зманлівым ідалам сытасці і дабрабыту ўсё болей шкодзіць роднай зямлі…
Але якая радасць ад журавоў, яны ўсё ж ляцяць! Яны яшчэ ёсць, і «кур-лы» іхняе такое ж мілагучнае і трывожнае, такое ж па-развітальнаму шчымлівае, як і за ўсёды! 1 ключы іхнія, як і заўсёды, узнікаюць у небе — нібыта з нейкага казачнага прамяністага водгаласся, нечаканага і вокамгненнага, як усякае кароткае шчасце…
(К. Кірэенка)
Лексический комментарий к шуточным присказкам и тексту
відаць — видно
спачатку — сначала
спажыць — употребить, использовать
кішэня — карман
свет — мир, общество
настаць — наступить
бараніцца — защищаться
трошку (літ. трошкі) — немножко
утапіцца — утонуть
аж — однако ж
шкварка — поджарка
убачыць— увидеть
баршчок — уменьшительное к борщ
замалы — очень мал
лепшы — лучший (сравн. ст. к добры — хороший)
рэч — вещь
годзе — достаточно, довольно
расход — здесь: расставание, уход
страха — крыша
запар (узапар) — подряд
чарада — стадо, табун, клин
імкнуцца — стремиться
поўдзень — юг
ключ — здесь. к лин
шматлікі — многочисленный
шчымлівы — щемящий
спадзявацца — надеяться
свята— пр аздник
вяртанне — возвращение
сустрэча — встреча
пачуць — услышать
урачысты — торжественный
спатканне — свидание
прага— жажда
любасць — любовь, симпатия
апошні — последний
нешта — что-то
натрапіць — набрести
хвалюючы — волнующий
відов ішча — зрелище
бясконцы — бесконечный
амаль — почти
казачны — сказочный
д'ябал — дьявол
нястрымны — безудержный
знішчэнне — уничтожение
гвалтаванне — насилие
атручваць — отравлять, атрута — отрава
смуродлівы — вонючий
сметні к — мусорная яма
чарацяны — тростниковый
сітняговы — ситниковый
крынічны — ключевой, богатый родниками
н ішчыць — уничтожать
адвечны — вековой
меней — меньше (сравн ст от мала — мало)
спрадвечна — исконно
жыхарства — жители (собират знач.)
нешта— что-то
знікаць — исчезать
