мясціна — место, уголок
адчуваць — чувствовать
вольнасць — свобода
прыгнятаць — угнетать
асцярожлівы — осторожный, сторожкий
далікатны — хрупкий, нежный, слабый
дзейнасць — деятельность
зманлівы — обманчивый, призрачный
дабрабыт — благополучие
шкодзіць — вредить
іхні — их
м ілагучны — благозвучный
развітальны — прощальный
узнікаць — появляться
н ібыта — как будто
прамяністы — лучистый
водгалассе — эхо
нечаканы — неожиданный, нежданный
вокамгненны — мгновенный
Упражнения
1. Сделайте перевод на белорусский язык приведенных словосочетаний. Обратите внимание на зависимость суффиксальной формы образуемых прилагательных от грамматического рода существительных, от которых они образуются.
0 б р а з е ц: шляпа брата — братаў капялюш, шуба деда — дзедаў кажух, муж подруги — сяброўчын муж, гнездо белки — вавёрчына гняздо.
Изба матери, кукла Алёнки, стихотворение Купалы, ружье сына, лошадь Василия, платок тети, пальцы гусляра, колючки ежа, берлога медведя, гнездо ласточки, дочь Сергея, платье Нины, куры соседки, сапоги жены, сын Иванихи, голос парня, полет бабочки, голоса птиц, гнездо ос, клекот аиста, следы дикого кабана, укус комара, голос девочки, стайки синиц, хатки бобров, книги Мити, клин журавлей, молоко коровы, крик петуха.
2. Вставьте в предложениях вместо прилагательного в скобках его форму сравнительной степени (для самопроверки они даны в конце упражнения в порядке следования предложений)
1. Таму і смутак нам патрэбен, каб радасць (вялі к і) была. (Я. Сіпакоў) 2. Ночка цёмная глядзела ды (цёмны) стала, адна зорка м ігацела, і тая прапала. (Я. Купала) 3. На свеце (добры) кутка няма, чым той куток, дзе маці нарадзіла. (Н. Гілевіч) 4. Хлеб чорны, хлеб жытні я шчыра ўслаўляю — (смачны) ежы, папраўдзе, не знаю. (П. Броўка) 5. Падарожжы (блізкі), з (доўгі) прываламі —н ад Свіцяззю ці Кроманню, над Нёманам ці Шчарай — заўсёды найраднейшае, што, як вада і хлеб, не прыядаецца ніколі. (Я. Брыль) 6. Не тое (добры), што (новы), а тое, што (родны). (Прыказка) 7. Жанчына вясну прыручала, (светлы) куток выбірала, каб зазелянела галінка, счарнелая ад марозаў. (Н. Мацяш) 8. Кватэра гэта была многа (добры) ад яго кватэры. (Я. Колас) 9. Хмары хутка ахіналі неба, і яно рабілася (цёмны і цёмны). (М. Лынькоў) 10. 3 поля відаць быў гасцінец. Цяпер рух на ім рабіўся (малы). (К. Чорны) 11. Навокал пацішэла, толькі зрэдку чуліся стрэлы, — уночы яны здаваліся (гучны). (І. Мележ) 12. Ен роўна ў два разы (стары) за сястру. (І. Шамякін) 13. Сонна падаў снег за акном, ад чаго шыбінкі рабіліся яшчэ (белы). (П. Пестрак) 14. Ад ракі трава была (густы і вялікі). (С. Грахоўскі) 15. Салодкая сакавітая маліна сыпалася і сыпалася ў кузавок, а да мяне цягнуліся ўсё новыя цяжкія галінкі, дзе ягады, здавалася, былі яшчэ (буйны і прывабны). (У. Мяжэвіч) 16. Творчасць — на й(багаты) крыніца радасці. (А. К.арпюк) 17. Мы паважалі гэтага настаў н іка. Яго пахвала лічылася самай (высокі) у школе. (І. Навуменка) 18. Хапала ягад і садавіны дома, у сваім садзе, а ўсё адно чамусьці цягнула залезці ў сад, што быў за вёскаю, нібы тут усё расло не такое, як дома, а (смачны, салодкі). (Б. Сачанка)
1) большы; 2) цямнейшы; 3) лепшы; 4) смачнейшы; 5) бліжэйшы, даўжэйшы; б) лепшы, навейшы, раднейшы; 7) святлейшы, 8) лепшы, 9) цямнейшы; 10) меншы; 11) гучнейшы; 12) старэйшы; 13) бялейшы; 14) гусцейшы, буйнейшы; 15) буйнейшы, прывабнейшы; 16) багацеишы, 17) вышэйшы; 18) смачнейшы, саладзейшы.
3. Определите падеж заключенного в скобки прилагательного и его окончание при согласовании с тем существительным, к которому относится.
(Сталёвы адмысловы) малатком я адбіваў кавалкі той пароды, дзе тонкі прожылак, дзе ракавісты злом мне адчыняў эпох м інулых подых. (А. Звонак) Даставайце з вышак сані — гайда сцежкі пракладаць і па (белы) акіяне ўздоўж і ўпоперак гуляць. (Я. Колас) Я па хусцінцы і па ўборах светлых, па (звонкі) голасе яе пазнаў. (М. Танк) Ногі шлёпаюць па (мокры) тратуары, больш як трэба згінаючыся ў каленях. (Я. Скрыган) У яго правым кутку рота пад (закручасты) вусам звісае адмысловая люлька. (П. Пестрак) Ен не сказаў н і слова аб (учарашні). (І. Шамякін) Гаспадар маўкліва сядзеў за сваім (прасторны рабочы) сталом. (Э. Самуйлёнак) Не шукай ты шчасця, долі на (чужы далёкі) полі. (Я. Купала) Па (нізкі травяністы) беразе вузкая сцежачка вяла да прымкнутага чоў на. (Я. Скрыган) Над (абрывісты) берагам Нёмана стаяў стары прысадзісты дуб. (Я. Колас) У (хісткі месячны) святле пагоркі разам з (небагаты чалавечы) жытлом, рассыпаным па сх ілах, паўставалі, нібы магутныя збудаванні, небаскробы… (1. Навуменка)
4. Обратите внимание на тонкое стилистическое различие прилагательных в родительном падеже единственного числа женского рода при наличии у них окончания с конечным полнозвучным е и обычного окончания с конечным кратким й.
А як прыгожы пуцявінкі ў шаўках зялёнае травінкі! (Я. Колас) Без дабраты не знойдзеш уначы крутое незнаёмае дарогі, каб чалавеку ў горы памагчы. (С. Грахоўскі) Якая б там уся гэтая справа цяжкая ні была, у гэтым, аднак, месцы Францкевічавае гаворкі ўсе, апроч гарбаносага Валодзькі, зарагаталі. (К. Чорны) Гуляйце, вейце, снежныя вятры, ад ранняй да вячэрняе зары. (М. Танк) Успаміны ўставалі прыгожыя, сонечныя, высокія і плывучыя, як воблакі на пачатку лета. І н ават зімовыя, халодныя, яны наплывалі, бы цёплая вада нешырокае рэчкі, што цякла за вёскаю. (А. Жук) Усе дасягненні высокай навукі ідуць да працоўных штодзённай падмогай. (К. Буйло) Два гады нялёгкай працы былі найбольшай радасцю. (І. Шамякія) Якуб Колас — п ісьменнік выключнай сілы і непаўторнай самабытнасці. (Ю. Гаўрук) Цяжка адарваць вочы ад казачнай прыгажосці. (У. Мяжэвіч) Можа таму беларускі чалавек прывык да роздуму і жыццёвай развагі, што спрадвеку знаўся з лясамі. (Я. Скрыган)
Урок 5
СКЛОНЕНИЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫХ
К числительным относятся слова, при помощи которых называют арифметические числа. Отличает их от других слов отчасти и своя, довольно пестрая морфология. На изменяемость числительных необходимо обратить внимание, так как в устном употреблении их почему-то часто не изменяют (или изменяют неправильно), что, конечно, не украшает речь. Видимо, сказывается то, что записываем мы их, в отличие от других слов, «иероглифами»- знаками.
По особенностям склонения имена числительные делятся на семь групп.
1. Название числа 1. Числительное адзін изменяется, как указательное местоимение той, согласуясь с существительным, к которому оно относится, в роде, числе и падеже. Нужно иметь в виду последовательную твердость конечного согласного основы н в белорусском языке во всех формах этого числительного в единственном и множественном числе:
И. п. ед. ч. — адзін, адно, адна, мн. ч. — адны
Р. п.аднаго, адной, адных
Д. п. аднаму, адной, адным
Т. п. з адным, з адной, з аднымі
П. п.у адным, у адной, у адных
2. Название чисел 2, 3, 4. Числительные два (при
существительных мужского и среднего рода) и дзве (при
еуществительных женского рода), тры, чатыры близки по
падежным окончаниям к формам существительных во
множественном числе:
Р п. — двух, дзвюх, трох, чатырох и т. д.
Но всегда и обязательно —
Т. п. — двума, дзвюма, трыма, чатырма.
В устной речи в косвенных падежах иногда в сочетании с существительными женского рода используются формы двум, двух и т. д. Это недопустимо.
