Пакуль ён галіўся, умываўся, Саша сабрала на стол. Знікла. Вярнулася праз колькі хвілін i — на вялікае здзіўленне Пятру — паставіла на стол пляшачку спірту. Следам за ёй прыйшоў Бабкоў, задаволены запрашэннем, вясёлы. З парогa паведаміў Пятру, што ёсць ужо 83,2 працэнта падпіскі i што сельсавет на чацвёртым месцы ў раёне. За сталом адразу прапанаваў выпіць за Сашу, якую ён любіць, як дачку, i паважае. Ажно праслязіўся ад замілавання ці, можа, ад успамінаў пра сваю дачку.

Саша перапыніла яго, сказала з дзіўным бляскам у вачах:

— Я вас, Іван Дзямідавіч, таксама паважаю… Але я… я вас узненавіджу… — Пятро i Бабкоў устрапянуліся, аднеслі ад рота налітыя шклянкі.— I не ад на я!.. Кал i вы дасцё ў крыўду гэтага неразумнага балбатуна Прышчэпу. Вы ж не яго пакрыўдзіце — дзяцей. Мала яшчэ сірат?

Пятра ўразіла, што Саша сказала тыя ж словы, што i ён учора, каля рэчкі.

Бабкоў паставіў шклянку. На маршчыністым сухім твары яго выступілі фіялетавыя плямы.

— Ды што ж я, па-вашаму, Аляксандра Фёдараўна, звер, а не чалавек? Ці не ведаю, што такое гора? Ды мне цяпер няхай язык вырвуць… A калі што — я лепш сам сяду…

— Ну, усё! — зноў перапыніла яго Саша. — Вып'ем.

Панас Грамыка выклікаў Шапятовіча з урока. Выгляд ён меў дзіўны: здавалася, закураны твар яшчэ больш счарнеў у гэтую майскую ясную раніцу. Ва ўсякім разе, Пятро ні разу не бачыў яшчэ аптымістычна-разважлівага старшыню такім панурым. Але здзіўлення свайго не выдаў — нічога не спытаў першы. Раз прыйшоў i паклікаў — значыцца, скажа сам.

Панас не стаў гаварыць на школьным ганку — адразу пайшоў, але не ў сельсавет, a ў глыбіню парку, дзе густа зелянелі кусты чаромхі i шыпшыны, яшчэ абсыпаныя расой. Пятро закрочыў побач.

— ЧП, Андрэевіч. I сур'ёзнае.

— Якое?

— Кража.

— Сур'ёзнае, але не такое ўжо рэдкае… У цябе ціха было, a ў другіх калгасах… Што ўкралі?

— Грэчку насенную.

— Усю?

— Не. Пуды два.

— A ўстрывожаны ты на дзвесце пудоў.

— Устрывожышся, калі злодзей — сам вартаўнік, Сцяпан Бандарэнка.

— Даказана?

— Што там даказваць? Чуць развіднела — прыйшоў стары Кваша Цімох, што зямлянка на гародзе, за свірнам. Штось, кажа, старшыня, пеўні курэй пад свіран склікаюць. Толькі з седала — i адразу пад свіран. Цэлы кірмаш курыны. Мы з ім туды. Свярдзёлкам падлога прасвердлена якраз у тым месцы, дзе грэчка ляжыць. Ведаў, дзе пракруціць. Забіць забіў шчыліну, але грэчка рассыпана, i куры не паспелі сабраць. Мы са старым да вартаўніка. А ён, бязмозглы дурань, у хляве, каб дзеці не бачылі, таўчэ яе ў ступе на муку. Дзеці не бачаць, a суседзі чуюць. Ад людзей не схаваеш…

— Дык што цябе непакоіць? Выклікай участковага. Дамовіліся ж цвёрда: злодзеям — ніякай літасці.

Панас спыніўся пад тымі стогадовымі ліпамі, дзе вечарамі сядзяць закаханыя: чамусьці ўсіх цягне сюды на тайныя размовы. Паглядзеў на свайго маладога партыйнага кіраўніка, цяжка ўздыхнуў:

— Ты хіба не ведаеш?

— Што?

— Дурань гэты — брат маёй жонкі.

— Ну, знаеш! Сам ты казаў, што ў цябе ўсё сяло — то брат, то сват, то кум… А ты — камуніст, старшыня!..

— Легка сказаць, Андрэевіч: камуніст, старшыня… Усё гэта так. Але ты пастаў сябе на мае месца. Я, акрамя ўсяго, яшчэ i чалавек. Мне людзьмі кіраваць, але мне i з жонкай трэба будзе жыць… Аксюце, Сцяпанавай жонцы, штодня ў вочы глядзець. A ў яе пяцёра дзяцей. Ну, Вольга, Іван на свой хлеб пойдуць, хутчэй за ўсё з'едуць ад сораму. А трое малых? От натварыў, сукін сын! — Грамыка ўзяўся рукамі за галаву, апусціўся на лаўку.

Пятро нарэшце зразумеў, як сапраўды нялёгка гэтаму даволі цвёрдаму чалавеку, які рэдка калі вагаўся, прымаючы рашэнне. Здавалася дагэтуль, што Панас Астапавіч мае зайздросны талент прадугледзець усе самыя складаныя нечаканасці i павароты ў жыцці i рабоце. Што б ні здарылася, якая сітуацыя ні ўзнікла б, якія б самыя недарэчныя нездзяйсняльныя інструкцыі ні далі калгасу, сельсавету, партарганізацыі — першы знаходзіў выйсце Грамыка, рабіў прапановы, то па-сялянску простыя i мудрыя, то такія хітрыя, што i сам Булатаў, упаўнаважаны ix, неаднойчы ламаў галаву, i Анісімаў задумваўся: можна так ці не?

А вось што так можа здарыцца — пра гэта, мабыць, i не падумаў. Праўда, Пятро ўспомніў, як перад пасяўной старшыня на сходзе казаў сваім калгаснікам: «Нікому не дарую, сытаму, галоднаму… сыну роднаму, калі хто возьме бульбіну насенную. Зарубіце на носе!»

Але адно — словы сказаць, а другое зусім — у турму чалавека пасадзіць, ды яшчэ швагра. Ды i не тое, мабыць, пячэ сэрца, што швагер, а вось што дзеці астануцца галодныя. Таму i прыйшоў, каб даверліва параіцца: што рабіць?

Не, ён не проеіць парады, не патрабуе катэгарычнага адказу. Гэтага патрабуюць тыя, хто хоча застрахаваць сябе на ўсякі выпадай. Грамыка не з такіх. У яго даволі рашучасці i мужнасці, каб усё ўзяць на сябе. Але яму сапраўды вельмі цяжка. Гэта той выпадак, тая сітуацыя, той момант, калі чалавеку, як паветра, патрэбна шчырае, праўдзівае слова друга, аднадумца.

Зразумеўшы ўсё гэта, Пятро адчуў, можа, упершыню, сваю надзвычайную партыйную i чалавечую адказнасць за тое, што ён парадзіць другому. А што ён можа парадзіць? У выпадку з Прышчэпам ён чамусьці ні на міг не адчуваў раздваення свайго партыйнага i чалавечага сумлення. А тут? Тут яно ёсць, раздваенне. Як ён можа стаць на абарону злодзея? Але хіба Сцяпан — сапраўдны злодзей? Хіба не зразумела, што яго штурхнула на кражу? Пятра ажно ў пот ударыла: што парадзіць Панасу?

Сеў побач, таксама ўздыхнуў:

— Але, сітуацыя, чорт вазьмі…

— Ты пачуў бы, колькі гол асу ў мяне ў хаце. Сказаў, што будуць судзіць. I мая, i Аксюта равуць, як каровы. Можна, канечне, замяць. Гэты стары ліс, Кваша, глянуў у хлеў i адразу — задні ход… «Я, Астапавіч, нічога не бачыў, нічога не чуў…» Перад следчымі будзе маўчаць. Ясна. Але сяло… у сяле ўжо, відаць, палавіна ведае… I як я пасля гляну людзям у вочы? Заўтра абавязкова ўкрадзе Іван, калі выйдзе сухі Сцяпан… I я мушу некага аддаць пад суд… А швагра выгарадзіў… Што мне скажуць пасля?

— Ясна — не запляскаюць у далоні,— заўважыў Пятро.

— Пайсці далей па гэтай дарозе — сам скора апынешся ў турме. I не пашкадуе ніхто.

— А хто цябе пашкадуе, калі грамадскае дабро расцягнуць?!

Панас павярнуўся, злосна бліснуў цыганскімі вачамі:

— Што ты мне падтакваеш? Сам я хіба не разумею? Ты парай, што мне сёння рабіць. Вось у гэтую хвіліну…

Пятро таксама ўзлаваўся:

— А што я, па-твойму, святы прарок? Што ў мяне — на ўсе выпадкі — гатовая парада? Але я так думаю: злодзей павінен панесці кару! Іншая размова, што мы можам падумаць — якую.

— Мы можам? Каб ад нас залежала? Я прыдумаў бы кару. Ён дзесятаму заказаў бы, унукам сваім i праўнукам… не лазіць пад калгасныя свірны… I сама Аксюта падпісалася б пад такім прысудам. I Гаша мая… Але тут такая сітуацыя, што або сюды, або туды. I калі ўжо туды, то Hiякай падушкі мы не падсцелем, ніхто нас слухаць не будзе. Дадуць яму не менш пяці… Па ўказу.

Панас Грамыка ведаў жыццё i ведаў законы. Суцешыць яго гэтак жа нялёгка, як i засмуціць, расстроіць. Расстроіўся Шапятовіч. Чаму Панас прыйшоў параіцца да яго? Каб яшчэ раз пераканацца, што нічога разумнага ён, сакратар, параіць не можа? Ці каб яшчэ раз тыцнуць яго носам: глядзі, вось яно якое жыццё, якія задачкі задае, ix не рашыш чатырма дзеяннямі арыфметыкі, i «Кароткі курс» нямнога табе паможа!

Памаўчалі.

Пятро нахіліўся, падняў галінку, пачаў чарціць ёю па вільготнай утаптанай зямлі. Хутка ўбачыў, што зноў падсвядома рысуе фермы моста. I зноў пашкадаваў, што ён не будуе мастоў, а займаецца вось чым — бог ведае чым.

— Пасаджу я гэтага дурня. Але жыцця мне ў хаце не будзе. На чорта мне штодня слухаць папрокі ды слёзы? З'еду! — Панас быццам адсек.

Пятро павярнуўся, каб спытаць, куды ён з'едзе, i сказаць, што нікуды яго райком не адпусціць. Але не паспеў — Панас загаварыў зноў, зусім іншым гол асам: