— Саша!
Гэта быў слабы, але радасны крык чалавека, які пасля смяртэльнай небяспекі ўбачыў ратунак.
VI
Рэчаў было мала — той жа студэнцкі партфель, напакаваны клапатлівымі рукамі Сашы самым неабходным, што можа спатрэбіцца ў далёкай дарозе і ў салдацкім жыцці.
Гаспадыня сказала:
— Давайце пасядзім перад дарогай.
Яны селі побач на доўгім услоне, толькі малая Нінка — на бярозавым чурбаку каля печы. І раптам гаспадыня заплакала, выціраючы слёзы рогам хусткі.
— Што гэта вы, Аня! А то вы і мяне разжалобіце, чаго добрага, — жартам сказала Саша, а ў самой дрыжалі губы і голас ненатуральна звінеў. — Хадзем, Пеця, а то мы ўсіх разжалобім, вунь і Нінка ўжо хліпае…
Пятро падняўся і працягнуў руку:
— Бывайце, Аня.
Яна абняла яго:
— Даруй, Пеця, калі што…
— Нічога, усё добра, Аня… Дзякую вам.
— За Сашу не хвалюйся, служы шчасліва…
Саша выйшла першая, як заўсёды імклівая, нецярплівая, — ёй цяжка было глядзець на развітанне.
Раніца была сонечная, ясная, але ўжо халодная.
Пятро дагнаў Сашу на вуліцы і сказаў:
— Добры чалавек Аня. — Ён зусім забыў, што год назад ненавідзеў яе.
— Яна мне — што маці, — прызналася Саша.
— Давай я панясу партфель.
— Не, не, я… Табе яшчэ хопіць несці, яшчэ рукі забаляць… Трэба было ўсё ж папрасіць каня… Дарэмна ты не захацеў.
— Я хачу прайсці па нашай дарозе… Калі я буду тут зноў! А на шляху, можа, сяду на машыну.
У двары, паўз які яны праходзілі, пачуўся жаночы голас наўздагон ім:
— Глядзі, як доктарка мужа праводзіць у армію.
— Бачыш, мяне асуджаюць…
— Глупства.
Яны выйшлі ў поле.
Бярозы на могілках стаялі ў жоўтым полымі.
Каляіны дарог былі засыпаны апалым лісцем. На агароджы, на бадай што голых ужо вішнях, на прыдарожным быльнягу вісела павуцінне бабінага лета.
Пятро хацеў радавацца. Ён жа многа чытаў у розных кнігах, у часопісах, бачыў у кіно, як радуецца моладзь, калі адыходзіць у армію. Чаму ж у яго няма гэтай радасці? Ён падумаў, што, відаць, гэты смутак, які сціскаў яму сэрца, навеяны восенню.
«Навошта прызываюць увосень, калі нават прырода смуткуе, так пуста навокал… павуцінне?.. Няхай бы гэта было вясной, калі ўсё зацвітае, ажывае… Весела было б…»
Ён проста шукаў апраўдання свайму смутку, бо яму было сорамна — хіба ён горшы за іншых? Хіба не імкнуўся ён яшчэ са школьных год у армію, не хацеў паступіць у ваенную школу? Не, ён таксама з гонарам і радасцю ідзе выконваць свой пачэсны грамадзянскі абавязак! А настрой гэты ад таго, што цяжка пакідаць Сашу… Яна застанецца адна сярод чужых… Хутка гэтая бязлесная раўніна пакрыецца снегам. Стане яшчэ больш сумна. Яна адна будзе сядзець доўгімі вечарамі, а ўдзень — хадзіць да хворых… Ён убачыў, як Саша ўзяла партфель у другую руку.
— Табе цяжка. Давай я панясу.
— Ні крышачкі не цяжка. Што ты выдумаў!
— Ведаеш, ты менш хадзі цяпер, няхай возяць… А то будзеш бегаць у дальнія вёскі, асабліва зімой…
— Чаму — менш?..
— «Чаму, чаму»! Ты ведаеш — чаму…
— Дурненькі ты… Ты нічога не разумееш. Хадзіць трэба больш. Гэта карысна і мне, і яму…
— Ёй!
Саша засмяялася:
— Які ты ўпарты. Усё адно…
Поле перад імі ляжала роўнае, голае, толькі з аднаго боку позірк цешыла маладая рунь азіміны, а з другога — як кінуць вокам — цягнуліся шэрая пожня і чорная ралля. Ніводнай жывой істоты, калі не лічыць адзінокага трактара, што поўзаў удалечыні, на схіле ўзгорка, чорным жуком. З-за таго ж узгорка выглядалі верхавіны таполяў у прыдняпроўскай вёсцы.
— Колькі разоў я цябе сустракала тут і праводзіла! За аднаго паўгода! Адны сустрэчы і расставанні… Хаця б месяц пажылі разам! — У голасе Сашы гучалі дакор і скарга.
— Дурань я, што паехаў пасля хваробы на працу. Я ж мог быць дагэтуль з табою. На паўтара месяца паляцеў у такую далеч.
— Я ж казала табе. Ты — упарты…
— Ды хіба я не хацеў застацца! Сашок! — Ён узяў яе за локаць, сціснуў і прытуліўся шчакой да яе пляча. — Але гэты закон… Баяўся, што будуць непрыемнасці…
— Мы ўсяго баімся. І калі мы ўжо не будзем баяцца?
— Саша, мілая, дамаўляліся не гаварыць пра сумнае.
Саша ўздыхнула:
— Я і дагэтуль не занесла ў сельсавет тры рублі.
Успамін пра тое, як яны колькі дзён назад пайшлі ў сельсавет запісацца і як у іх не аказалася трох рублёў заплаціць пошліну, заўсёды смяшыў іх. Але цяпер і гэты ўспамін здаўся Пятру вельмі сумным: у яго наогул не было грошай. Ён і дагэтуль быў па-студэнцку бедны, і Саша дала яму на дарогу. Каб змяніць тэму размовы, ён успомніў пра іншае:
— Смешна, як мой бацька крычаў, што толькі дурні жэняцца перад арміяй, калі я сказаў дома, што ажаніўся. Ім цяжка зразумець. Яны ніколі не зразумеюць, што інакш і быць не магло ў нас… Праўда, Сашок?
— А я сваім і дагэтуль не прызналася.
— Ты напішы ім.
— Каму? Бацьку і мачысе?
— Сястры. І маім напішы…
— А што напісаць?
— Маці толькі прасіла. Ты зразумей… — Яму здалося, што яна не хоча пісаць.
— Я разумею, я напішу, сёння ж напішу, — заспакоіла яго Саша.
Раптам яны змоўклі. Угары над імі пачулася сумнае курлыканне. Яны спыніліся, узнялі галовы і ў чыстым блакіце неба ўбачылі жураўлёў, роўны клін іх аддаляўся на поўдзень. Жураўлі курлыкнулі толькі адзін раз, але так жаласна і працягла, быццам развітваліся з нечым вельмі родным. Далей ляцелі моўчкі. Саша доўга позіркам праводзіла іх. Пятро ўбачыў, як па шчоках у яе скаціліся слёзы. Ён асцярожна паклікаў яе. Саша закрыла твар далонямі, а калі адняла рукі — вочы былі сухія.
— А ўсё-такі гэта цяжка… Вельмі цяжка… Божа мой! Тры гады! Народзіцца і вырасце дзіця! А цябе не будзе!..
— Саша, любая мая, харошая… Я ж праз год прыеду ў водпуск… Мне ж дадуць водпуск. Я буду старацца, буду прасіць… Ты не хвалюйся. — Ён адчуваў, што суцяшае яе наіўна, але іншых слоў не знаходзіў.
— Ну, добра, пойдзем. У цябе яшчэ вялікая дарога. Добра, калі сядзеш на машыну.
Яны выйшлі на шлях, абсаджаны маладымі бярозкамі, клёнікамі і таполямі. Дрэўцы стаялі ўжо голыя — дзе-нідзе сіратліва трапяталі адзінокія лісцікі, і ад гэтага дарога здавалася яшчэ больш маркотнай і пустой.
— Можа, вернешся, Сашок? — нясмела прапанаваў Пятро. — Табе цяжка будзе…
— Мне?.. А табе? Не, я пайду яшчэ. Я далёка пайду… Каб я магла вось так ісці з табой увесь час… усё жыццё…
— Я буду адчуваць цябе заўсёды побач… — Ён абняў яе за плечы, прытуліў да сябе, і так яны ішлі ўзбоч шырокага шляху, разбітага і пыльнага нават увосень.
— Мне здаецца, што я не дачакаюся таго часу, калі мы сапраўды будзем вось так… Заўсёды… Разам… І нікуды не трэба будзе цябе праводзіць. Мне нават не верыцца, што ёсць такія людзі, якія ўвесь час жывуць разам…
— Будзе і ў нас такое шчасце.
— А калі…
— Што? — насцеражыўся Пятро.
— Нічога… Я не хочу пра гэта гаварыць. Ты ведаеш, пра што я думаю. Пра вялікае няшчасце для ўсіх… Ты будзеш пісаць мне часта-часта, праўда?
— Кожны дзень, Сашок. Кожны дзень! — Ён не ведаў тады, як нялёгка будзе яму, салдату, выконваць гэтае абяцанне і сваё шчырае жаданне — штодзень пра ўсё расказваць ёй, сваёй Сашы.
Паднімалася сонца. У небе паплыло павуцінне.
— Чаму гэты час называецца бабіным летам? Гэта несправядліва! Я так люблю гэты час… У лесе зараз прыгожа. Я сумую без лесу. Мяне цягне за Дняпро. Заўтра пайду і буду цэлы дзень хадзіць там адна. Цэлы дзень…
— Навошта?
— Мне так хочацца… Я буду ўспамінаць цябе. Я буду клікаць цябе. Ты пачуеш?
— Саша, не трэба, — папрасіў ён, адчуваючы, як горка-салёны камяк сціскае горла.
— Не, трэба! Я перайду на другі бок дарогі, і мы будзем ісці моўчкі. Я проста пагляджу на цябе, які ты…
Яна перайшла і сапраўды доўга маўчала.
Яны ўзышлі на ўзгорак, з якога была добра відаць і вёска, у якой яна працавала, хоць адышлі ад яе кіламетраў восем, і далёкія дымы Рэчыцы, і блізкі Дняпро з шырокай лугавой поймай, застаўленай стагамі.
