Здарылася так, што ад прыбора яна накіравалася да нас.

Я закамандаваў: «Загармату!»

Хлопцы выскачылі, як грэшнікі з пекла, пастроіліся, як ніколі, падцягнутыя, пукатагрудыя, з надзьмутымі ад затоеных усмешак тварамі.

— Кру-гом! Смірна! Таварыш…

Яна збянтэжылася, пачырванела, замахала рукамі:

— Не трэба! Што вы…

— Сам радавы, — пажартаваў санінструктар Алёша Спірын, якога мы перахрысцілі ў «Аспірын» i любім за грубаваты гумар i своеасаблівае лекарскае мастацтва — усіх лячыць аднымі лекамі, не зважаючы ні на якія назначэнні i ўказанні ваенурача.

— Добрай раніцы вам, — прывіталася яна зусім не па-вайсковаму.

Хлопцы не ведалі, як адказаць на такое прывітанне, i адказалі хто як мог. Я ўспомніў пра разлік, што людзі стаяць на «зважай», i, не даючы больш ніякіх каманд, бо перад гэтым мірным стварэннем знікла ўсё вайсковае, энергічна махнуў рукой: разыдзіся!

У катлаване яна ветліва запрасіла байцоў сесці. На шчоках у яе, i без таго ружовенькіх, загарэліся пятакі. Гэта зрабіла яе твар вельмі прывабным. Хоць увогуле яна не прыгажуня: востры носік, шэрыя маленькія вочкі, жывыя, як у звярка, ненатуральна белыя, як пятроўскі парык, валасы, заплеценыя ў дзве кароткія касы. Але чырвань на шчоках, бянтэжлівасць, сарамлівая ўсмешка — колькі ў гэтым жаночага!

З наіўнай, амаль дзіцячай цікаўнасцю яна агледзела нашу «гаспадарку», але ні пра што не спытала, што датычылася гарматы. Спытала пра здароўе — якія скаргі? Габаў сказаў, што ў яго баляць зубы. Сапраўды, у яго балелі зубы. Муха сказаў, што ў яго баліць жывот. Ніколі раней ён на свой жывот не скардзіўся, a даволі часта прасіўся збегаць на кухню, каб «перайграць» — выпрасіць у кухара дадаткова кацялок супу ці порцыю смажанага марскога акуня, якім нас кормяць штодзённа.

Мне зрабілася сорамна перад дзяўчынай, такой няўмелай i далікатнай, за Мухаву хлусню. Я бліснуў на яго вачамі, але той i брывом не павёў.

— Хлусіць, сукін сын, — прашаптаў я Спірыну.

— Няхай. Каму не хочацца, каб жаночая рука памацала твой жывоцік, — адказаў Аспірын такім шэптам, што пачулі ўсе, i ваенфельчар таксама, бо на шчоках яе зноў загарэліся пятакі.

Я адвярнуўся, каб не бачыць, як Муха раздзяваецца i як яна будзе мацаць яго худы жывот.

— Брудная бялізна, санінструктар, — заўважыла яна.

Мне i за бялізну стала сорамна, быццам я вінаваты ў тым, што яе не часта мяняюць.

— Многа копаці, таварыш ваенфельчар, — адказаў Аспірын.

«Якой копаці? Вось д'ябал, ён здзекуецца з не нявопытнасці!» — узлаваўся я на санінструктара.

— Пакажы сваю ножку, — сказаў ён мне.

Дзён колькі назад у часе бою я абдзёр аб снарадную скрынку нагу. Ранка, на якую спачатку не звярнуў увагі, забрудзілася, пачала гнаіцца. Нага бал ела. Але скардзіцца на такі боль гэтаму незвычайнаму лекару ў мяне не было ніякага намеру, я нават не падумаў пра гэта. Пачаў аднеквацца.

— Не, пакажыце, — нечакана настойліва патрэбавала яна.

Я сеў на лапу, зняў бот. Ваенфельчар стала перада мной каленьмі на ўтаптаную, жорсткую зямлю, сама зняла павязку. Асцярожна пачала націскаць пальцам на калена. У яе была прыгожая рука, маленькая, пухлая, з ямачкамі над костачкамі пальцаў. Мне нясцерпна захацелася пагладзіць гэтую руку. Я не стрымаўся i асцярожна дакрануўся да яе.

— Баліць? — спытала дзяўчына.

— Не, — адказаў я i нечакана для сябе даверліва паведаміў: — У мяне жонка фельчар.

— Вы жанаты? — здзіўлена глянула яна на мяне. — Такі малады?

— I дачку маю, — адказаў я з гонарам.

Але гэта не зрабіла на яе большага ўражання, чым тое, што я жанаты. Яна сказала з тонкай іроніяй — дзяўчаты часта так гавораць:

— Шчасліўчык, — i пачала корпацца ў сваёй новенькай сумцы з чырвоным крыжам. — Трэба будзе яму кампрэс спіртавы на ноч пакласці. Чуеце, Спірын?

— Кароткія ночы, таварыш ваенфельчар, — зноў-такі здзекліва хмыкнуў той.

Чарняк, які стаяў побач i не зводзіў вачэй з дзяўчыны, бліснуў сваімі негрыцянскімі зубамі.

Шчокі ў яе зноў загарэліся. Як бы адчуваючы маю прыязнасць i падтрымку, яна даверліва ўзняла вочы.

— I дзе яна… ваша сям'я?

— Там… Відаць, ужо там… Пісьмы больш не прыходзяць…

— Там? — Вочы яе спалохана расшырыліся, з жалем і здзіўленнем глядзела яна на мяне. Упершыню ўбачыла чалавека, у якога родныя, блізкія асталіся там, за лініяй фронту, у фашысцкай няволі. I я зноў адчуў усю глыбіню сваёй трагедыі. Каб яна пачала спачуваць, я, мабыць, расплакаўся б, бо слёзы былі блізка, комам стаялі ў горле, горкія, салёныя. Але яна моўчкі пачала бінтаваць нагу.

Аб'явілі трывогу. Ішоў разведчык. Бусоль i дальнамер давалі каардынаты. Паўз гармату, пачуўшы звон гільзы, прамчаўся наўскач Лёша.

— Глядзіце, алень! — па-дзіцячы закрычала ваенфельчар.

— Наш алень, — раўніва адказаў Габаў.

Другі Лёша — санінструктар — непрыкметна знік, забыўшыся на сваё начальства. Гэты мядзведзь баяўся гарматных стрэлаў, у яго «баліць ад ix галоўка».

— Будзеце страляць? — спытала. — Можна мне пабыць з вамі?

Больш не было ваенфельчара, асталася дзяўчына, якой хацелася пабыць у самым небяспечным месцы, дзе сапраўдная вайна, i якой, аднак, не ўдавалася перамагчы свой страх: абяскровіліся вусны i шчокі, нервова таргануліся вейкі.

Усе мы зведалі гэты страх. I ўжо некаторыя забыліся на яго. Муха, баязлівец Муха, якога я некалі шыбануў з сядзення, глядзеў цяпер на дзяўчыну з насмешкай. Мне хацелася даць яму па мордзе.

Весці агонь па разведчыку для нас цяпер — што «семкі лускаць», як сказаў Чарняк. Хлопцы выконвалі свае абавязкі спакойна, нават весела.

Але дзяўчыну першы стрэл аглушыў. Паветраная хваля сарвала пілотку, ускудлаціла белыя валасы. Яна выпусціла сумку, заціснула рукамі вушы, твар скрывіўся ад жаху i зрабіўся непрыгожы, як у старой бабулі. Я ўзяў яе за руку i адвёў да Астахава, дзе хваля ад стрэлу не так біла. Але там яе спалохала гільза, якая вылецела пад ногі i дымілася.

— Ой! — ускрыкнула яна.

Я мацней сціснуў яе маленькую руку, адпіхнуў гільзу нагой. На яе шчасце, зрабілі ўсяго пяць залпаў. Разведчык развярнуўся i пайшоў назад, набіраючы вышыню.

Ваенфельчар глядзела на нас, як на герояў.

Забыўшыся на субардынацыю, я ціха спытаў:

— Як ваша імя?

— Антаніна Васільеўна… Тоня… Тоня!

Потым схамянулася — успомніла сваё становішча, свой страх, на які яна не мела права па статуту, і, невядома за што падзякаваўшы, хуценька пайшла.

Муха чамусьці хіхікнуў.

Чарняк сказаў:

— Прыгожая.

Астахаў, збіраючы гільзы, уздыхнуў i… нечакана прачытаў вядомы радок з Някрасава:

— Доля ты, русская долюшка женская!

Боль. Боль у сэрцы. Я думаў, што людзі гавораць так, каб вобразна перадаць пачуццё гора, смутку… Баліць сэрца? Не, яно не баліць. Яно проста сціскаецца i робіцца ў два-тры, можа, у пяць разоў меншае, i яму цяжка — яно не прыносіць бадзёрасці, упэўненасці, радасці. Яно сціскаецца — i ў чалавеку ўсё замірае, насцярожваецца. Гэта страшней за любы фізічны боль…

Раніцой, як заўсёды, першы абышоў разлікі камісар.

— Якія навіны, таварыш палітрук?

Мы прывыклі да благіх навін i ўжо не баімся ix: верым, што будзе пералом. Я спытаў бадзёра, бо ноч была ціхая i доўгая. А што трэба, як жартуюць хлопцы, салдату: добры харч ды доўгі сон!

Лазебны неяк асабліва паглядзеў на мяне i адказаў не адразу:

— Пасля жорсткіх баёў нашы войскі пакінулі Гомель. — Ён сказаў так, быццам i для яго гэта быў самы дарагі горад.

Чаму яно сціснулася, дурное сэрца? Хіба я не чакаў гэтага? Не, гэтага нельга чакаць, як нельга чакаць смерці i ДУ* маць пра яе, бо тады не было б як жыць. Увесь час жыла надзея: а можа, пералом наступіць да таго, як гэта здарыцца? Можа, ix затрымаюць там, на Дняпры? Нават калі некалькі дзён назад паведамілі аб здачы Смаленска — дзе Смаленск! — яна ўсё яшчэ цяплілася, мая надзея. А цяпер?

Камісар гаварыў нешта пра стратэгію, пра неабходнасць выраўніваць лінію фронту — я не чуў. Я слухаў уласнае сэрца — як яно сціскалася.