— Ах, — i кінулася да яго, учапілася ў рукавы сарочкі.—

Ленка! Што з ёй?

— Супакойцеся, Аляксандра Фёдараўна. Жывая, здаро-

вая. У атрадзе. Поля з ёй. А вунь Данік.

— Саша! — гукнуў брат, злазячы з дуба.

— Адзін дарагі нам чалавек загінуў — Аляксей Сафронавіч. Пайшоў на смерць, каб ратаваць Ленку, хлопцаў…

Змораная, змучаная, узрадаваная за дачку, за сваіх i паранейшаму ўстрывожаная за Пятра, Саша ўпала тварам на грудзі Лялькевіча i заплакала. Hi разу дагэтуль яна не илакала перад ім. Ён асцярожна i ласкава пагладзіў яе плечы.

— Што вы, Саша!

— Уладзімір Іванавіч, ратуйце Пецю, — папрасіла яна праз слёзы.

— Пецю? А дзе ён?!

— Там… у бальніцы… у Марыі Сяргееўны. Цяжкаранены… Ён кінуў гранату ў школу…

— Так. Мая здагадка правільная. Яны што, схапілі яго?

— Не. Немцы не ведаюць. Марыя Сяргееўна схавала…

— Вось як!

— Паклала на месца нейкага паліцая, а таго — у яму. Але пра гэта ведаюць бабулі-санітаркі… Могуць прагаварыцца, выдаць… Тады смерць i Пецю i Марыі Сяргееўне… Уладзімір Іванавіч!

Ён лёгка адхіліў яе.

— Чакай. Раскажы ўсё спакойна, а мы падумаем.

Саша расказвала пасля таго, як адбыўся суд над паліцаем, які шпіёніў за ёй. Думалі ўсе: Уладзімір Іванавіч, Даніла, Толя Кустар, Дажора, разведчыкі. Уласна кажучы, усе іншыя думалі нядоўга. Лялькевіч адразу прачытаў на ix тварах: трэба ратаваць Пецю i Марыю Сяргееўну. Але, трэба ратаваць — такое i яго цвёрдае рашэнне. Але як? У мястэчку, па падліках Сашы i разведчыкаў, па паказанню шпіёна, каля сарака немцаў ды добрая паўсотня паліцэйскіх. Пасля выбуху ў школе яны асабліва пільныя, насцярожаныя. Паехаць папрасіць увесь атрад i штурмам разграміць варожы гарнізон? За Дняпром, на кручы, з палявымі подступамі?.. Не, не пойдуць на гэта ні Капыткоў, ні нават Дзед. Паспрабаваць выкрасці Пятра сіламі разведчыкаў ды тых хлопцаў, якія толькі што ўратаваліся ад гестапа? A ці не на верную смерць ён пашле гэтых дзевяць смельчакоў, маладых, дужых, жыццярадасных? Што скажа тады Капыткоў?

«Ды ну яго да д'ябла, гэтага Капыткова! З якога гэта часу я пачаў азірацца на яго? Нічога ён не скажа. Не вернуцца яны — не вярнуся i я, бо пайду разам з імі. А ратаваць Пецю — мой абавязак!»

Як яны глядзяць на яго, асабліва Саша i Данік! Чакаюць яго рашэння, яго слова. Вераць, што ён скажа гэтае слова!

Уладзімір Іванавіч трасянуў галавой, як бы адганяючы непрыемныя думкі, i шырока ўсміхнуўся…

Ноч была халодная i цёмная. Зрэдку ў прасветы хмар выглядвалі адзінокія зоркі. Але Саша не бачыла ix. Яна стаяла на халодным пяску i ўзіралася ў зарэчную цемру. Рака лізала яе босыя ногі. Яна не адчувала холаду. Рака плёскалася, віравала няспынна, шапталася, а за спіной, быццам тысячы жывых істот, варушыўся лазняк. Узляталі i падалі ў атаву начныя птушкі.

Саша нічога не баялася тут. Няхай разбушуецца рака, узнімецца вецер, ламаюцца дрэвы, валяцца стагі. Няхай больш шуму — гэта лепш. Абы ціха было там, на тым беразе, куды паплылі ўсе яе сябры на чале з Уладзімірам Іванавічам. Яго ўгаворвалі не плысці, застацца тут. Ён узлаваўся на разведчыкаў i загадаў ім маўчаць. Саша таксама хацела плысці — ён узлаваўся i на яе. Яна засталася адна. Колькі ёй прыйдзецца чакаць тут? Яна будзе стаяць да раніцы… Не, усё жыццё, калі яны… Не, не. Там ціха. Абы там не стралялі…

Яны высадзіліся вось тут, насупраць, дзе поле. Потым папаўзуць вунь туды, дзе свеціцца адзінокі агеньчык. Можа, гэта ў хаце Марыі Сяргееўны? Можа, кепска Пецю i яна ратуе яго? Ці гэта свеціцца ў немцаў? Хлопцы павінны падпаўзці туды непрыкметна, калі што — ціха зняць вартавога, пакласці Пецю на насілкі i вярнуцца сюды, дзе чакае стары рыбак з лодкамі.

Колькі прайшло часу? Гадзіна, дзве? Можа, яны нясуць ужо яго, а ззаду ідзе Марыя Сяргееўна i шэптам просіць, каб неслі асцярожна, не тузалі? Можа, плывуць ужо? Саша напружена прыслухоўваецца. Здаецца, што журчыць вада пад чаўнамі, ціха скрыпіць вясло. Шмат што здаецца. Ёй, няверуючай, хочацца памаліцца Богу, рацэ, хмарам, каб нішто не парушыла цішыні на тым беразе.

I раптам там, на кручы, дзе свяціўся агеньчык, успышкі — адна, другая… Што гэта? Дакаціліся стрэлы. Ударылі ў самае сэрца. Заляскалі ўсё часцей, часцей… Загаманілі кулямёты, быццам рассыпалі гарох. Здалося, што ўвесь свет запоўніўся грымотамі. Зялёныя, жоўтыя, чырвоныя нітачкі пацягнуліся за раку. Пад хмары ўзляцелі ракеты i асвяцілі ваду мёртвым святлом. Усюды — смерць. Смерць!

Саша адступіла на крок, села на мокрую траву.

— Усё… Гэта ўсё, — шапталі яе вусны. — Няўжо ўсё? Няўжо не будзе Пеці? Загіне Марыя Сяргееўна? A Данік? A Уладзімір Іванавіч? Не, не! Не можа гэтага здарыцца! Не хачу! — закрычала яна і, падхапіўшыся, ступіла ў ваду. Што яна надумала ў той міг? Плысці? Можа, i паплыла б, каб не пачула ціхіх усплёскаў вёслаў i фыркания чалавека.

Два чаўны вынырнулі з цемры адначасова. За імі, дабраўшыся да мелі, аддыхваліся разведчыкі — яны перабіраліся ўплаў. Нехта ціха сказаў:

— Няхай салютуюць, дурні.

Другі гэтак жа ціха засмяяўся.

— Смаляць у белы свет…

— Саша! — пачула яна шэпт Уладзіміра Іванавіча.

— Саша? — мяккія i халодныя рукі абвілі яе шыю. — Вось i мы, мой друг. Дзякую табе.

«Дзякую вам. Усім вам», — хацела адказаць Саша i не змагла. Як заўсёды ў такія хвіліны, словы былі непатрэбныя, лішнія. Толькі цяпер яна адчула часціну той радасці, якую два гады перажывала ў думках, уяўляючы будучую сустрэчу з Пятром. Яе, радасці, не было там, у бальніцы. Там былі смутак i гора. Яна прыйшла тут, калі мінула небяспека, калі побач не ворагі, а сябры i навокал — бяскрайнія прасторы роднай зямлі, балоты, лясы, якія дадуць ім прытулак. Няхай яна не такая радасць, якую Саша бачыла ў марах. Але тое, што прыйшла яна праз пакуты i гора, праз смяртэльную небяспеку, у цяжкую хвіліну, рабіла яе яшчэ больш дарагой i непаўторнай. Недарма яна запаўняла ўсю Сашыну істоту, звінела дзівоснай музыкай у вушах, у галаве, у сэрцы. Нават стрэлы там, за ракой, не парушалі яе стройнай мелодыі. Сашы хацелася заплакаць, але так, як яна не плакала ні разу за два гады, — ад радасць Хацелася абняць Лялькевіча, хлопцаў, Марыю Сяргееўну, ды не адважвалася крануцца з месца, як бы баючыся распляскаць свае пачуцці.

Разведчыкі без слоў выцягнулі лодкі.

Стары Дняпро ласкава цалаваў рукі i ногі мужным i добрым, з чыстымі сэрцамі людзям.

1958

Ляснік легка, адной рукой, падняў мяшок, паважыў. Крутнуў галавой, як бы асуджаючы некага за тое, што скупа насыпаў. Нахіліўся, нагроб бульбы паўкаша, вытрас у мяшок. Здавалася, што гэты сукаваты, каструбаваты чалавек, быццам некалі зламаны бурай, усё робіць нязграбна. Такое адчуванне было, відаць, ад нязграбнасці яго постаці. Калі ж Шапятовіч угледзеўся болыи пільна, то ўбачыў, што доўгія рукі лесніка з вузлаватымі, парэпанымі пальцамі вельмі ўчэпістыя i ўмелыя. З такіх рук нічога не выслізне, яны зробяць любую работу, не надта, праўда, прыгожа i чыста, але трывала, надзейна.

У хаце сядзелі тры дарослыя дачкі лесніка. Але ён не папрасіў ix памагчы. Усё рабіў сам. I з дзяўчат ніводная не паварушылася. Дзве сядзелі на вузкім драўляным ложку, на якім не было ніякай пасцелі, акрамя старой салдацкай коўдры. Трэцяя — на ляжанцы. Усе трое был i да неверагоднасці падобныя адна на адну і… на бацьку: такія ж высокія, нязграбныя, худыя.

Шапятовіч, якому дагэтуль не давялося ix бачыць разам, спачатку разглядаў «лясных красунь» з вясёлым гумарам. Ад вяскоўцаў i Сашы, якая наведалася да хворай леснічыхі, Пятро чуў, што старэйшай з лесніковых дачок за трыццаць, а малодшай — семнаццаць. Аднак ён не адразу пазнаў, каторая з ix старэйшая, каторая малодшая. Адзеты яны былі па-рознаму. Але абуты… усе — у «буркі», пашытыя з салдацкага шыняля. I ўсе без панчох. З-пад нядоўгіх спадніц бліскалі худыя калені.