«Чаму гэта яны такія?» — ca страхам падумала Саша.

I раптам адзін з двух спытаў:

— Вэр зінд зі?

Саша аслупянела. Што гэта? Чаму ён гаворыць не па-рус ку? На якой мове ён гаворыць? Хто ён, гэты чалавек?

«Вэр зінд зі?» — «Хто такія?» — успамінала яна пераклад гэтай простай фразы. Божа мой! Гэта ж па-нямецку… Што гэта яны, жартуюць? Які недарэчны жарт! А можа, гэта не па-нямецку, можа, гэта байцы з нацыянальнай часці? У нас многа розных народаў… Не… той, што падышоў першы, таксама пачаў гаварыць па-нямецку. Саша са сваім ведакнем мовы ловіць асобныя словы… Флюс — рака, унтэрарц — фельчар. Бацька… Немцы…

A дзіця крычыць усё мацней. Саша гушкае яго, просіць, моліць, быццам малая можа зразумець:

— Дачушка мая, сціхні, родная, не шіач, зараз я пакармлю цябе, — а сама напружана прыслухоўваецца i — дзіўна — думае пра тое, што зусім не ведае нямецкай мовы i што каб прыйшлося паступаць у інстытут, то яна, напэўна, правалілася б на экзаменах.

«Гер лейтэнант…» Тэты звяртаецца да аднаго з тых двух, як да камандзіра:

«Пан лейтэнант… Пан!..»

«Гер лейтэнант» набліжаецца i гаворыць нешта злосным голасам, звяртаючыся да Сашы.

— Там, на той бок ракі, многа рускіх салдат? — хутка перакладае той, што падышоў першы. — Дзе на Дняпры робіцца пераправа?

Аня хутка збірае ежу, кладзе яйкі i соль у кішэню i адказвае за Сашу:

— Многа салдат… Усюдысалдаты, танкі, пушкі, ад Рэчыцы да Лоева, па ўсім беразе… А пераправы мы не бачылі, мы на лодцы пераплылі… сто рублёў заплацілі. Каб была пераправа, мы на кані ехалі б… Арускія салдаты ўсюды ёсць… I на тым беразе, i на гэтым беразе…

— Мальчаць! — злосна загадвае Ані «гер лейтэнант» i зноў звяртаецца да Сашы.

— Дзе наводзіцца пераправа? — дапытваецца перакладчык.

— Мы не бачылі пераправы, — паўтарае Саша Аніны словы. — Мы пераплылі на лодцы. Тут быў паром, але яго спалілі…

— Хто спаліў?

— Я не ведаю, хто спаліў. Нам сказалі, што яго спалілі ў мінулую ноч.

Голас у Сашы чужы. Гушкаючы дзіця, яна адступае на крок назад. A дзіця крычыць. Быццам чуе пагрозу. Саша не вытрымлівае — адварочваецца i дае яму грудзі. Усім целам яна адчувае на сабе ix бессаромныя, прагныя позіркі. Нейкі момант яны нават маўчаць… Сашу ахоплівае жудасць… Немцы! Цяпер няма сумнення, што гэта немцы. Але як яны трапілі сюды? Яна прыгадвае: дэсант, парашутысты. Пра ix гаварыў Уладзімір Іванавіч, ды i ў вёсцы ў апошнія дні было нямала размоў пра таямнічых i страшных парашутыстаў.

«Што ж яны зробяць з намі, дачушка мая любая?»

Саша ўзіраецца ў ix твары: што яны думаюць?

«У ix таксама ёсць маці, жонкі, дзеці».

Аня ўскідвае клунак на плечы — яны маўчаць. Яны не адбіраюць рэчаў, не робяць вобыску. Гэта крышачку супакоіла Сашу. Але яны зноў залапаталі нешта між сабой. Яна напружвае слых, памяць, каб зразумець хоць асобныя словы. Перакладчык нешта пытаё ў лейтэнанта."

«Вас махен?» — «Што рабіць?» — ловіць Саша асобныя зразу мел ыя словы.

«Мусіць, ён пытае, што рабіць з намі».

«Гер лейтэнант» на нейкі момант як бы задумваецца, потым панура, ні на кога не гледзячы, кідае незразумелае слова:

— Эршысен!

— Эршысен? — здзіўлена перапытвае светлавалосы юнак, i Саша бачыць, як ён бляднее, як дрыжаць яго губы. — Абер дорт іст дох айн зойглінг!

«Зойглінг? Што такое зойглінг?» Нарэшце ўспамінае: грудное дзіця. «Ах! — Яна адступае, сціскае дачку. — Што ён сказаў пра цябе, мая дачушка? Што яны хочуць зрабіць? Не дам! Я нікому не дам цябе! Не бойся!» А сама ўся задрыжала, азірнулася навокал, гатовая бегчы, уцякаць.

Аня, зразумеўшы яе душэўны стан, стала побач, сціснула ёй руку. А «гер лейтэнант» у гэты момант нешта злосна гаварыў маладому. Той стаяў смірна, ківаў у знак згоды галавой, але твар яго яшчэ больш бялеў. Каб Саша ці Аня разумелі па-нямецку, яны пачулі б страшныя словы:

— Ты многа вучыўся, Грабель, але карысці з тваёй навукі, бачу, мала. Ты кепска вывучыў галоўнае — навуку нашага дарагога фюрэра. Мы не для таго пачыналі вайну i прыйшлі сюды, каб разводзіць тут слюнявы інтэлігенцкі гуманізм. Кожны рускі, малы i стары, — наш вораг… Ты хочаш, каб я адпусціў ix, а яны прывялі сюды рускіх салдат i тыя зрабілі аблаву на нас? Гэтага ты хочаш?

Грабель маўчаў.

— Курт, я даручаю гэта табе, — павярнуўся лейтэнант да трэцяга, які за ўвесь час не вымавіў ніводнага слова. — Там, у яме, дзе ляжыць ляснік. I гэтак жа — ва ўпор з пісталета… Без лішняга шуму.

Салдат узняў вінтоўку i накіраваўся да ix.

Аня засланіла сабой Сашу.

— Пайшлі,— правільна па-руску сказаў маўклівы, прыветліва ўсміхаючыся. — Пайшлі… другой пуць… — Ён паказаў рукой на прасеку.

Блакітнавокі як бы страпянуўся і, не падымаючы галавы, растлумачыў:

— Вас завядуць на іншую дарогу, па гэтай няможна хадзіць…

«Ён хлусіць! Хлусіць! Не верце яму!» — ледзь не вырваўся з грудзей у Сашы крык, але Аня ўсё мацней i мацней сціскала яе руку i цягнула за сабой:

— Хадзем, Шурачка.

«Яны надумалі нешта страшнае», — хацела сказаць ёй Саша, але чамусьці зноў нічога не сказала, а паслухмяна павярнулася i пайшла за Аняй.

Ззаду пачуўся голас лейтэнанта:

— Курт! Дэн зойглінг канет ду ніхт эршысен!

«Эршысен?.. Эршысен?.. Ніхт эршысен? — паўтарала Саша апошняе слова, але ўспомніць пераклад яго ніяк не магла. — Ніхт — не… Што — не? Што яны не зробяць з табой, мая дачушка? Што яны надумалі зрабіць з намі? А як жа ты астанешся без мяне? Трэба спытаць у ix… Няхай скажуць. Яны ж людзі…»

Саша азірнулася. Салдат зноў усміхнуўся ёй, паківаў галавой. А тыя двое стаялі на прасецы i глядзелі ім услед.

Канваір легка штурхнуў Аню вінтоўкай у плячо i паказаў направа, куды ў гушчар вяла вузкая, з зарослымі травой каляінамі лясная дарога. Яны збочылі з прасекі. Тады Аня выпусціла Сашыну руку, дастала аблупленае яйка і… пачала есці.

Саша жахнулася: як яна можа есці ў такі момант?

— Аня! — прашаптала яна. Але ў адказ Аня дастала з другой кішэні цэлае яйка, павярнулася i працягнула яго салдату:

— Калі ласка… Смачнае… смачнае. — I яна апетытна прыцмокнула языком.

Ён узяў яйка, пастукаў ім аб прыклад вінтоўкі, засмяяўся дзіўна вельмі, страшна, паківаў галавой, як бы дакараючы, напэўна, падумаў: «Дурныя вы, як вароны. Нічога вы не разумееце…» Аднак сказаў іншае:

— Карош… русіш фрау… Спасіба. Пайшлі… Пайшлі…

Аня зноў выхапіла правую руку з кішэні i сыпанула ў твар яму… соль. I тут жа рванула з яго рукі вінтоўку, размахнулася i стукнула па галаве.

Саша не паспела апомніцца — так вокамгненна гэта здарылася, толькі пачула трэск, але пасля не магла зразумець, што гэта трэснула — прыклад ці чэрап фашыста.

Аня шпурнула клунак на зямлю, выхапіла ў яе дзіця, гукнула: «Уцякайма!» — і, нізка нахіліўшыся, кінулася ў кусты.

Саша бегла за ёю праз чэпкі гушчар, да крыві абдзіраючы аб сукі i калючкі твар, рукі, ногі. Потым гэтак жа без аглядкі яны беглі па рэдкім лесе, мінаючы прасекі i дарогі. Колькі часу беглі так — ніхто з ix не помніў. Спыніліся тады, калі апынуліся на полі i ўбачылі недалёка жанчын, што мірна жалі жыта. Аня села на краі нівы, у разору. Саша ў знямозе ўпала побач. Аня абняла яе за шыю i прашаптала:

— Ну, Шурачка, нехта Богу за нас моліцца. Гэта ж яны нас на смерць вялі… на расстрэл.

Сашу пачала біць нервовая ліхаманка.

Камандзір павітаўся — апошнія два дні ён не з'яўляўся нанач; спытаўся, як здароўе Сашы, зазірнуў у калыску, дзе ляжала Ленка, i разгублена спыніўся пасярод хаты. Ён не ведаў, што можна сказаць яшчэ, як развітацца, каб людзі не зразумелі, што ix пакідаюць. Ён стараўся зрабіць выгляд, што нікуды не спяшаецца, але трывожныя позіркі, якія кідаў на акно, выдавалі яго. Ды i не было ўжо сакрэтам адступленне. На вуліцы, у пяску, буксавалі машыны. Крычалі i злосна лаяліся чырвонаармейцы.

Даніла — шаснаццацігадовы брат Сашы, зразумеўшы ўсё, моўчкі паказаў вачамі на хворую сястру, i сцятыя вусны яго дрогнулі.