Лялькевіч з цікавасцю агледзеў зямлянку. Вось дзе з Піліпенкі вылез прапагандыст, арганізатар раённага музея! Зямлянка, што выстаўка народнага мастацтва. Ад столі да падлогі ўся завешаная саматканымі дыванамі, дарожкамі, пасцілкамі, ручнікамі, настольнікамі з беларускім i ўкраінскім арнаментамі. Нават навалачкі на падушках вышываныя, як у багатых нявест.

— Дзе ты такога дабра нахапаў?

— Фу, чорт! Ты ca мной гаворыш, як з паліцаем якім! ♦ Нахапаў»! Нямецкую пошту хапнулі. Пасылачкі заваёўнікі адсылалі з такім дабром. Экзотыка.

Прачнуўся камісар атрада Капыткоў, які замяніў Лялькевіча, калі яго раніла.

Камісар — чалавек сталы, гадоў на пятнаццаць старэйшы за камандзіра, з прыкметнай сівізной на скронях, з шыракаскулым выразным тварам. Ён стары армеец, мае саліднае званне — батальённы камісар. Абкружэнец. Да атрада далучыўся ўвосень з групай байцоў. Разумны, адукаваны, з багатым вопытам, але, як многія старыя вайскоўцы, залішне самаўпэўнены i самалюбівы. Даведаўшыся, што атрадам камандуе чалавек, які тры гады назад вярнуўся з арміі ўсяго з двума трохкутнічкамі на пятліцы, Капыткоў праз тыдзень патрабаваў перадаць камандаванне яму. Тады Лялькевіч з ім моцна счапіўся. Прыйшлося ўмяшацца падпольнаму райкому i далікатна пагутарыць з батальённым камісарам.

— А-а, Лялькевіч! Здароў,— прадзіраючы вочы, прагудзеў Капыткоў.

— Добрай раніцы, Сяргей Мікалаевіч.

— Які вецер цябе прынёс?

Лялькевічу не спадабалася, як ён спытаў. Нельга сустракаць такім пытаннем чалавека, які вярнуўся дадому, у родную сям'ю. Уладзімір Іванавіч не адказаў.

Піліпенка паспяшаўся загладзіць няёмкасць. Добрая душа, ён перажываў, калі паміж яго людзьмі ўзнікала непрыязнасць.

— Ты ведаеш, — звярнуўся ён да Лялькевіча, — у нас ёсць трывожныя звесткі… таму мы такія наэлектрызаваныя. У Гомелі правалы. Праўда, здаецца, не ў тых трупах, з якімі звязаны мы… праз цябе i тваіх падпольшчыкаў. Але многія групы маюць сувязь паміж сабой. Вось i кальнула, брат, калі я ўбачыў цябе. I Сяргей Мікалаевіч…

— Аб правалах я чуў,— сказаў Лялькевіч. — Мы прынялі захады, каб засцерагчыся.

Капыткоў узняўся на ложку, упёрся рукамі ў калені, цяжка закашляўся: з вясны яго душыў астматычны бранхіт.

— Хочуць паралізаваць усё адразу, — праз кашаль сказаў ён.

— Але, націскаюць, гады. Падступілі да Сталінграда, пруць на Каўказ… I тут. Адкуль у ix, чарцей, сіла? Панатыкалі гарнізонаў усюды. Асабліва ў нас, у міжрэччы. У кожнай прыбярэжнай вёсцы нямецкі гарнізон. Дзе былі румыны, мяняюць, не давяраюць… Якога д'ябла ім трэба тут? Не можам зразумець… Ці то яны хочуць суднаходства развіваць, ці нас у клешчы ўзяць, каб прыціснуць да ракі i патапіць… Калі ў ix такі намер — дурні ix камандзіры! Ты ведаеш, чым мы адказваем ім? — Маленькія вочы над дрымучай пораслю барады радасна заблішчалі. Піліпенка панізіў голас i нахіліўся да Лялькевіча, які сядзеў на яго ложку i адвязваў свой пратэз, каб даць адпачыць назе. — Аб'ядноўваемся ў брыгады. Але, у партызанскія брыгады! Наш Чацвяртак ужо камандзір брыгады. Аб нас яшчэ не вырашана — куды. Можа, мы зробімся ядром асобнай брыгады. Будзь упэўнены! Дзед яшчэ можа быць камандзірам брыгады! А што? — жартаўліва прыняў ён важную паставу i пагладзіў бараду. — З такой барадой я далека магу пайсці!

Капыткоў дакорліва паківаў галавой.

Лялькевіч масіраваў натруджаную нагу.

— Баліць? — спачувальна спытаў Піліпенка.

Капыткоў закурыў нешта пахучае. Лялькевіч здзівіўся, бо ведаў, што батальённы камісар не курыў раней.

— Траву нейкую дзед параіў. Памагае, — i ўдакладніў: — Не наш Дзед. Сапраўдны. Лодачнік на Дняпры.

Камандзір засмяяўся:

— Чуў, Валодзя? Я — дзед несапраўдны. Камісар не прызнае маёй барады. Лічыць, што незаконна вырашчана, на прыватнай сядзібе…

Лялькевіч ведаў: Макар жартуе ад паўнаты пачуццяў, шчыра i проста. A Капыткоў нахмурыўся: відаць, яму здалося, што той намякае на яго колішнюю прэтэнзію на камандзірства.

— Аднак чаму ты дагэтуль маўчыш?

— Думаю аб сапраўдных i несапраўдных, — сумна ўсміхнуўся Уладзімір Іванавіч. — З'явіўся сапраўдны Шапятовіч…

Піліпенка свіснуў. Камісар папярхнуўся пахучым дымам i закашляўся зноў.

— A казаў, нічога асаблівага. Адкуль?..

— Не ведаю. З'явіўся ўчора на досвітку. Я ўмываўся…

— Рана ўстаеш.

— Убачыў мяне. Пазнаў.— Лялькевіч растлумачыў Капыткову: — Мы сустракаліся там, у Заполлі, калі ён прыязджаў да Сашы. I тады ён ca мной быў не вельмі ветлівы…

— Відаць, меў падставы.

— Не блазнуй, Макар. А цяпер… можна зразумець, што ён падумаў… Размова была кароткая… «Прысмактаўся, кажа, сукін сын?» I ўсё… Калі не лічыць невялічкага фізічнага дзеяння, ад якога — бачыш? — якія ў мяне нос i губа…

— Ды ну? Во чорт! А я думаў, адкарміўся так…

— Больш ніхто яго не ўбачыў. Сігануў на гарод i як скрозь зямлю праваліўся… Я не мог не сказаць Сашы. Яна паўдня яго па лесе шукала. Я паабяцаў ёй знайсці… Дапамажыце, таварышы…

Капыткоў хмыкнуў:

— Рамантыка. Дзе ты яго знойдзеш!

Лялькевіча абурыла гэтае хмыкание i гэтае недарэчнае слова. «Пры чым тут рамантыка? Пры чым?»— памкнуўся ён спытаць па-мужчынску, але рука сябра лягла на плячо i прыціснула да ложка. Вось за гэта абодва яны недалюблівалі сталага i ваеннаадукаванага батальённага камісара. Лялькевічу здавалася, што за ўзнёслымі словамі аб народзе i аб сваёй любві да яго, вялікага i мудрага народа, камісар часам не заўважаў людзей у ix штодзённай чалавечай сутнасці.

Перажыванні, пачуцці, асаблівасці таго ці іншага байца, камандзіра цікавілі яго толькі з адной мэтай — як ix можна выкарыстаць для выхавання ўсяго палка, атрада, для выхавання народа. Усё іншае — рамантыка. Слова гэтае ад яго чулі не ўпершыню.

— Не, дарагі Сяргей Мікалаевіч, гэта не рамантыка, — сказаў Лялькевіч знешне спакойна, але з націскам, праз сціснутыя зубы. — Калі жанчына рызыкавала не толькі сваім жыццём…

— Увесь народ рызыкуе жыццём…

— …не толькі сваім жыццём, — паўтарыў Лялькевіч, павысіўшы голас, — але жыццём дзіцяці, нарэшце, жаночым гонарам, каб ратаваць партызана… I калі яна так берагла сваю любоў да мужа… Не крывіцеся! У такой рамантыцы вялікая сіла! I вось цяпер ад таго, як вырашыцца гэтае недарэчнае непаразуменне, залежыць яе лес, яе будучае шчасце. I я не магу заставацца абыякавым да такога чалавека. Нарэшце, дзейнасць нашай групы…

— Дзе ты думаеш яго шукаць? Лягчэй знайсці іголку ў стозе… А можа, ён зусім…

Піліпенка тузануў сябе за бараду:

— Наконт зусім — не будзем, Сяргей Мікалаевіч! Паліцай прыйшоў бы не ў той час i не з таго боку. Безумоўна, наш хлопец, партызан… Відаць, з перакінутых з-за фронту. Добра, Валодзя! Пашу каем. Сёння ж пашлю да ўсіх суседзяў разведчыкаў… Гэтыя арлы пад зямлёй знойдуць.

Ён высунуўся з зямлянкі, крыкнуў:

— Дзяжурны, Дажору сюды!

Камандзір разведкі з'явіўся ўмомант, быццам чакау недзе побач, за два крокі. Ускочыў, казырнуў па-вайсковаму. А пасля зняў сваю старэнькую кепку; апрануты ён быў вельмі па-цывільнаму: шэранькі пінжачок з караткаватымі рукавамі, працёртымі на локцях, залатаныя на каленях штаны, мокрыя ад расы чаравікі.

— Што ты не ідзеш дакладваць, дзе твае пеўні высыпаліся сёння? Якіх дзяўчат мацалі — руднянскіх ці дзятлавіцкіх?

— Таварыш камандзір, — прытворна пакрыўдзіўся разведчик. — Не вельмі памацаеш, усюды гарнізоны.

— Што ў Астраўках?

— Каля сарака паліцаяў, семнаццаць немцаў. Два кулямёты, адна танкетка.

— Танкетка. Вось гады! Што ж, няхай будзе танкетка! — i Піліпенка растлумачыў Лялькевічу: — Вырашылі ўдарыць па гэтым гарнізоне пад… святога Спаса. Каб яны адчулі, што не вельмі мы ix спалохаліся. Што яшчэ?

— Учора ўдзень нехта шлёпнуў старасту Карповіча.

— Туды яму i дарога, гаду! Але хто гэта апярэдзіў нас? Не па-суседску працуюць суседзі. Наш падсудны.

— Апоўначы згарэла школа ў мястэчку. Гарнізон Гюнтэра, які кляўся галавой, што зловіць Дзеда. Быў бой… Стралялі… Сашка Кудлач назіраў з-за ракі. Толькі што прыляцеў адтуль… Шкадуе школы. Ён вучыўся там.