Было смешна i сумна, крыўдна i абразліва. Адразу стала зразумела, што збіралася гэтая «дапамога» без павагі да тых, каму яна прызначалася. Сытыя галодных не разумелі. Амерыканцам, якія на вайне набілі кішэні, было мала клопату да тых, каго гэтая вайна разула i раздзела. Для многіх там, у Штатах, гэтая дабрачыннасць была адной з чарговых забаўных кампаній — абы чым заняцца. A калі працоўныя людзі давалі, што маглі, i ад шчырага сэрца, то ўсё гэта збіралася як утыль, без сартавання, упакоўкі, грузілася навалам, проста ў трумы, а таму так перамяшалася. Акрамя таго, пазней ужо ў сусветнай прэсе чуліся галасы пра гэтую «дабрадзейную арганізацыю» — што яна пасылала тым, хто пачаў вайну i павінен быў несці адказнасць, i якую «дапамогу» атрымлівалі ад яе тыя, хто ратаваў Еўропу, а можа, i ўсё чалавецтва, ад фашысцкай навалы.

— Ды што ж гэта яны, паразіты, думаюць, што мы тут усе без ног асталіся! — злосна шыбнуў адзін чаравік Вася Нізавец, калі Пятро растлумачыў, што другога такога, бадай, не знайсці. Не старой маці, безумоўна, хацеў Вася ўзяць чаравікі на высокіх абцасах. Пра Надзю думаў, пра яе разутыя ногі.

Следам за Нізаўцом усе шыбанулі паднятыя чаравікі назад у кучу i грэбліва выцерлі рукі аб зашмальцаваныя, у некаторых, пэўна, адзіныя, нязменныя штаны i гімнасцёркі, яшчэ тыя, што некалі выдалі ім на фронце старшыны.

Эх, якімі сакавітымі словамі памянулі хлопцы заморскіх «дабрадзеяў»! Шкада, што словы гэтыя нельга друкаваць.

— Адаслаць ім к такой мацеры ўсе гэтыя лахманы назад!

Такую прапанову, i не менш злосна, Шапятовіч выказаў яшчэ раніцай, як толькі ўбачыў гэтую «дапамогу». Але разважылі разам: каму адсылаць? Хто вінаваты? У раёне? Але ж ніхто не мог выкрасці па адным чаравіку з пары.

— Ну, цяпер, таварышы, сядайце i памажыце размеркаваць гэтае дабро.

Бабкоў ужо задаволена цёр сваю кантужаную руку: сцішаная сур'ёзнасць i паважнасць інвалідаў, якія колькі хвілін назад так пагрозліва шумелі, радавала яго. Грамыка стоена пасміхаўся, пускаючы свой кісет з самасадам па руках.

— Браточкі, калі вы задыміце ўсе адразу Панасавым гарладзёрам — мы ж адзін ад наго бачыць не будзем. Гэта ж дынаміт у сумесі з дымавой шашкай, — жартам i сур'ёзна прасіў Пятро.

Смяяліся, але цыгарак не кідалі.

Капыл вычытваў прозвішчы гучней, чым да прыходу «прадстаўнікоў грамадскасці», i сядзеў паважней — мабыць, хацеў паказаць, што ён тут не абы-хто, a роўны сярод роўных, але разам з тым пастава плеч была такая, быццам чалавек чакаў, што яго ў любую хвіліну могуць ударыць. I голас яго неяк дзіўна секся.

«Прайшлі» адну вёску — Капылы. Узяліся за другую — Панізоўе. Адна сям'я, другая — міма. Пра трэцюю:

— Гэтым бедакам трэба нешта падкінуць. Ячменю на крупнік. I хоць няпарныя чаравікі. Дзяўчына — нявеста, а на вячоркі ходзіць у бурках.

— Так i запішы, Каця. Паўпуда ячменю i чаравікі. Ніхто не пярэчыць?

— Нізавец Вольга Пятроўна. Сям'я ворага народа, — паведаміў Капыл, не ўзняўшы нават галавы, упэўнены, што тут затрымлівацца няма чаго. — Асадчы…

Ды Шапятовіч раптам спыніў сакратара:

— Чакайце, Халімон Авяр'янавіч. Я прапаную сям'і Нізавец аказаць дапамогу. Я не ведаю, за што пасадзілі самога Нізаўца, але… дзеці за бацьку ў нас не адказваюць! Таварыш Сталін сказаў… A дзеці — школьнікі… Малодшая — выдатніца. Таня ў мінулую пятніцу самлела ў класе. Фельчар наш кажа — недаяданне.

— Тых, хто ваяваў, мінаем, а хто… — запярэчыў Рыгор Прышчэпа, хоць не вельмі рашуча.

— Жанчына з дзецьмі на фронт не магла пайсці. Але i яна ваявала… Вольга Пятроўна да фашыстаў служыць не пайшла. Нашым памагала. Хлеб партызанам пякла. Іван Дзямідавіч расказваў. Іван Дзямідавіч?

— Хлеб пякла, — ціха пацвердзіў Бабкоў, але неяк як быццам няўпэўнена, без сваёй заўсёднай шумнай настойлівасці: i падтрымліваць i пярэчыць да хрыпаты.

Шапятовіч убачыў, што i другія — Грамыка, Атрошчанка — сядзяць з такімі тварамі, нібы ён, сакратар, сказаў i зрабіў нешта недазволенае i ім ніякавата за яго, a паправіць няма як — староннія людзі прысутнічаюць.

Адзін Капыл адарваўся ад кнігі i глядзеў на Пятра сваімі маленькімі вочкамі-свярдзёлкамі амаль з дзіцячай цікаўнасцю.

Пятро не разумеў, чаму яны вось так… Нават Грамыка, такі смелы i рашучы. Булатаву i Рабіновічу вунь як адказваў! А тут — патупіў вочы. Няўжо праўда баяцца падтрымаць сям'ю ворага народа? Але ж… Пятро шчыра верыў у дзейнасць формулы: дзеці за бацькоў не адказваюць. Сэрца i розум патрабавалі: памагчы такім дзецям — святы абавязак твой, камуніста, кіраўніка, педагога. Няхай дапамога мізэрная, але для такой сям'і сам факт будзе мець значэнне — пра ix клапоцяцца, як пра ўсіх, яны не забытыя, не адшчапенцы.

— Не будзем забываць, што i ў райкоме нам сказалі: у першую чаргу памагчы тым сем'ям, дзе дзеці… A дзеці ёсць дзеці!

— А каго вы агітуеце, парторг? — спытаў Вася. Пятро ды i ўсе іншыя насцярожыліся. — Пра Вольгу Пятроўну ніхто слова дрэннага не скажа. Хіба сабака які можа гаўкнуць. Не толькі хлеб яна пякла партызанам. А хто лячыў нашых матак ды малых пры акупацыі? Дактароў ніякіх не было. Няхай Іван скажа, як жонку яго ратавала.

— Што там казаць: Вольга — чалавек правільны! I дзеці — па ёй пайшлі.

Бабкоў хутка падняўся, стукнуў костачкамі пальцаў па стал е.

— Стаўлю на галасаванне, — сказаў афіцыйна, як на вялікім сходзе.

Дагэтуль не галасавалі, калі нават узнікалі спрэчкі i разыходжанні; дамаўляліся так: большасць выказалася «за» — Каця заносіла ў спіс.

Шапятовіч зразумеў — фармальнасць з'явілася ад прысутнасці інвалідаў: стары хітры i асцярожны, не жадае, каб многа гаварылі пра такую сям'ю, бо гаворкі пойдуць па сёлах, лепш — вырашыць без лішніх слоў. Што ж, гэта правільна.

Пятро першы падняў руку. I ўсе адразу паднялі, але тут жа апусцілі так хутка, што здалося — толькі махнулі рукамі.

— А нам можна? — спытаў Іван Асадчы.

— Галасуйце, — дазволіў Бабкоў.

— Ну, дык мы — «за». Так, хлопцы? — звярнуўся да «сваіх» Асадчы.

— За.

— Пішы. Чаго там разводзіць анцімоніі!

— Галасую дзвюма, — падняў абедзве рукі Вася i для апраўдання нявесела пажартаваў: — Мне можна: я без ног.

— Аднагалосна, — сур'ёзна i зноў-такі залішне афіцыйна заключыў старшыня сельсавета.

I гэта была як бы кропка. Ці, можа, як вяршыня перавалу. Усім захацелася раптам перакурыць, перавесці дыханне. Загаманілі. Пачалі скручваць цыгаркі. Гаварылі зусім пра другое — хто пра што, але ўсе чамусьці стараліся прыгадаць вясёлае.

Калі «перакур» скончыўся, Асадчы сказаў:

— Мяркую так, хлопцы! Нам тут рабіць няма чаго. Начальства само разбярэцца. Яно газеты чытае…

— О! — успомніў Рыгор Прышчэпа i звярнуўся да Пятра: — Што мы ў цябе, парторг, хацелі спытаць. — I дастаў з кішэні газету, складзеную ў шмат столак, як для цыгарак. — Расталкуй ты нам, грэшным, вось гэтую заметку.

Інфармацыя — некалькі радкоў, змешчаная недзе на апошняй старонцы, вылезла на першую старонку газетнай кніжачкі. Гэта было паведамленне аб тым, што СССР на працягу красавіка, мая i чэрвеня паставіць Францыі 400 тысяч тон пшаніцы i 100 тысяч тон ячменю. Пятро прачытау гэта яшчэ ўчора i таксама быў задумаўся, бо адчуў, што гэта тая інфармацыя, якой у газетах адводзяць вельмі мала месца, але якая займае дужа многа месца ў галовах людзей.

Ведаў: на першым жа сходзе, пры першай жа гутарцы калгаснікі спытаюць пра гэта. Ён рыхтаваўся да адказу. Аднак усё адно пытанне захапіла, можна сказаць, знянацку. Ён чакаў, што размова ўзнікне, калі яны будуць дзяліць свае дзве тоны ячменю. Тады ён дазнаўся б пра думкі другіх i праверыў бы свой адказ. Але з актыву ніхто не ўспомніў. Не чыталі ці забыліся? А вось інваліды не забыліся. Чакаюць, што ён адкажа. Змоўклі.

— Што мы — такія багатыя? Сваіх накармілі ўволю?

— Не. Ніхто не кажа, што мы багатыя. Пасля такой вайны… такой разрухі. Нялёгкая вясна i ў нас. Во… па кілаграму дзелім. Але таму, што ведаем, што такое голад, таму i дзелімся апошнім кавалкам.