– Lepiej wejść do historii jak nasz Ryłło, niż tak jak ten Mahdi… – Nowicki nie mógł się powstrzymać od komentarza.

– Na ironię zakrawa fakt – kontynuował Blake – że Gordon zginął w momencie, gdy odsiecz była o trzy dni od miasta. Sam zaś Mahdi zmarł kilka miesięcy później, w tym samym, 1885 roku, jako 37-letni mężczyzna.

– No to Brytyjczycy pozwolili sobie w kaszę podmuchać – znowu wszedł mu w słowo Nowicki.

Blake, obdarzony na szczęście poczuciem humoru, roześmiał się.

– Nie tak szybko, mój panie. Powoli, powoli. Śmierć Gordona odbiła się szerokim echem w Europie, a w Anglii wywołała szok. Następcą Mahdiego został Abdullah, zwany kalifem, czyli namiestnikiem. Wojna trwała jeszcze 13 lat i dopiero w 1898 roku generał Horatio Kitchener rozgromił buntowników ostatecznie w bitwie pod Ordurmanem, miasteczkiem leżącym naprzeciw Chartumu. Padło tam kilka tysięcy [153] derwiszów, podczas gdy sprzymierzone wojska egipsko-angielskie straciły zaledwie 48 żołnierzy.

– Ilu? – nie uwierzył Nowicki.

– Czterdziestu ośmiu! – powtórzył Blake. – Stało się to w Wielki Piątek 1898 roku. Wojsko Kitchnera zaatakowało najpierw ogniem artylerii, a potem przy dźwiękach kobz, fletów, bębnów i trąb ruszyła piechota i konnica.

– Ależ musiały być jatki – skrzywił się Nowicki. – I jeszcze sobie przygrywali… – Mówił po polsku, więc obaj oficerowie nie zrozumieli. A Smuga, aby uniknąć pytania, szybko dopowiedział:

– I tak Sudan stał się kondominium brytyjsko-egipskim.

– W zasadzie rządzą tu jednak Brytyjczycy – zakończył opowiadanie Blake. – Naczelnym gubernatorem Sudanu był lord Kitchener, a obecnie jest nim Reginald Wingate [154].

Pociąg brnął przez ponurą Pustynię Nubijską, pozbawioną roślinności, niemal bezludną, zatrzymując się na kolejnych stacjach. Przed Abu Hammad przeżyli niespodziewaną przygodę. Oto nagle, gdy pociąg zwolnił, zza pustynnych skał wyłonił się na zgrabnym, szarej maści koniu, uzbrojony w ciężką dzidę jeździec. Ubrany był w lekką, starą kolczugę i białe spodnie. Głowę okrywał mu biały zawój, kontrastujący z czarną twarzą. Siedział swobodnie w niewielkim, zgrabnym, przykrytym derką siodle, bose stopy opadały luźno wzdłuż boków konia. Pędził, mijając pociąg, zawracając i znowu galopując, jakby chciał udowodnić, że w zawodach z techniką, górą jest natura. Wykrzykiwał coś przy tym, groźnie machając bronią. Nagle gwałtownie spiął konia i zniknął między skałami.

– Cóż to za demonstracja? – zwrócił się do Brytyjczyków Wilmowski.

– Trzeba przyznać, że jeździec jest znakomity – dodał Nowicki. Nie zdążyli usłyszeć odpowiedzi. Nagle zza pagórków wyłonił się konny oddział czarnych jeźdźców. Zbliżali się do pociągu, krzycząc coś i strzelając w powietrze. Wzrok Nowickiego spoczął na karabinie, leżącym na półce, a ręka niemal bezwiednie powędrowała do kieszeni. Wilmowski również wyglądał na zaniepokojonego. Smuga uśmiechał się zagadkowo, a obaj oficerowie spokojnie wymieniali jakieś uwagi.

– Co oni zamierzają? – zawołał Nowicki.

– Bez paniki, Tadku, panowie zaraz to wyjaśnią – odpowiedział Smuga.

– To tylko pokaz jeźdźców pustyni, Sza’ikijczyków – rzekł Blake.

– Za chwilę pojawią się na stacji w Abu Hammad i zbiorą zasłużony bakszysz.

– A to dopiero – westchnął Nowicki, wyjmując z kieszeni portfel zamiast rewolweru.

– Lepiej nie dawać im pieniędzy, bo i po co? – poradził Gordon.

– Zadowolą się papierosami, żywnością… Najchętniej zresztą wezmą proch lub śrut.

Rzeczywiście, jeźdźcy czekali na stacji. Ustawili się karnie w szeregu, krótko trzymając parskające, parujące konie. Nie był to bynajmniej koniec popisu. Przed szereg wyjechał ów pierwszy. Na końcu peronu ustawiono tarczę wielkości dobrze zbudowanego człowieka. Sza’ikijczyk wolno posuwał się wzdłuż pociągu. Koń szedł to prosto, to bokiem, wolniej, szybciej… Stawał w miejscu, zawracał, tańczył… Jego pan kierował nim głosem i lekkimi ruchami nóg, choć w każdym ze strzemion tkwił tylko jeden, duży palec. Pasażerowie patrzyli urzeczeni. Wreszcie jeździec dojechał do końca peronu i nagle zawrócił galopem. W jego ręku ni stąd ni zowąd pojawiło się cztery czy pięć lanc. Rzucone niemal jednocześnie, a jednak kolejno, wszystkie utkwiły w tarczy. Rozległy się gromkie brawa. Jeździec przejechał jeszcze raz wzdłuż wagonów, jakby dziękując za uznanie. Dwu innych zsiadło z koni i zbierało podarunki.

– Sza’ikijczycy uchodzą za rabusiów i łupieżców. Są narodem wojowników, gardzących rolnictwem i handlem – opowiadał Blake, gdy wrócili do pociągu. – W czasie wojny z Mahdim stanęli po stronie Brytyjczyków, stąd znam niektórych z nich, zwłaszcza tych starszych. Są honorowi i bardzo gościnni. Zdarzyło mi się raz, kiedy zapuściłem się samotnie w pustynię, że napadli mnie i doszczętnie obrabowali. Gdy dojechałem do pobliskiej wioski, gdzie miałem znajomych, niemal natychmiast zwrócono mi moją własność. Gość i przyjaciel są dla nich osobami świętymi, nietykalnymi.

– Czy zauważyli panowie regularne blizny na twarzy najśmielszego z jeźdźców? – spytał Gordon.

– Oczywiście! Czy one coś oznaczają?

– U niektórych plemion z pustyni górnego Egiptu i południowego Sudanu zaznacza się w ten sposób przynależność do znakomitego rodu – wyjaśnił Blake.

Pociąg jechał teraz niemal wzdłuż Nilu. Krajobraz wyraźnie się zmienił. W okolicy Barberu, gdzie do Nilu wpada Atbara [155] wśród grup palm daktylowych pojawiały się coraz częściej sykomory i akacje. Wjeżdżali w sahel [156], teren przejściowy między pustynią a sawanną. Powierzchnia porośnięta była zielonymi przy brzegu, a dalej żółtymi, niskimi trawami oraz kolczastymi krzewami, splątanymi ze ścielącą się po ziemi byliną, która rozkwitała właśnie dużymi różowoczerwonymi kwiatami. Ten widok towarzyszył im już do samego Chartumu.

Rozmawiali teraz coraz częściej o trudzie życia mieszkających tu ludzi.

– Wszystko rozumiem – podsumował jedną z dyskusji Nowicki. – Ale jak oni radzą sobie z taką małą ilością wody… Ani się napić do syta, ani umyć, ani uprać…

– Radzą sobie doskonale – odparł Blake. – Jeśli wyjrzy pan przez okno, to między akacjami dostarczającymi arabskiej gumy [157], zauważy pan krzew, uzbrojony w kolce o skórzastych liściach i jadalnych, podobnych do daktyli, owocach. Otóż nasion tej rośliny używa się tu do prania zamiast mydła.

– Niedaleko stąd, w Kordofanie, spotyka się tak zwane wodne melony, których sok doskonale gasi pragnienie i służy za przyprawę do potraw. Soczyste łupiny owoców nadają się na pokarm dla kóz i wielbłądów – dodał Gordon.

– Popatrzcie – przerwał im nagle Smuga. – Gazele! [158]

Spojrzeli przez okno. Przestraszone przez pociąg, umykały najpierw równolegle do niego, a potem uskoczyły w bok.

– To dorkas – dodał Gordon. – Bardzo wytrzymałe na upał. W porze chłodnej wytrwają bez wody aż dwanaście dni, w gorącej cztery. Jeszcze bardziej wytrzymałe są oryksy. Gdy jest trochę zieleni, z powodzeniem mogą nie pić przez miesiąc.

– Są zatem bardziej wytrzymałe od wielbłąda! – powiedział Wilmowski. Nowicki zaś zwrócił się wprost do Gordona:

– Doskonale orientuje się pan w faunie sahelu – ni to stwierdził, ni zapytał.

– Owszem! – odparł Gordon. – Kiedyś dużo polowałem. Można tu oprócz antylop dorkas i oryks, spotkać jeszcze także odporne na niedostatek wody addaksy oraz całą masę gryzoni, zajęcy, susłów, myszy, chomików.