— Чаго ты на мяне крычыш, як на сабаку?! — залямантавала Надзея.

— Ты не вартая сабаку нават пад хвост пацалаваць! — крыкнула Маруся.

— А вось і вартая! — абаранялася Надзея.

— А не вартая!

— А вартая.

Тады Маруся выскачыла праз акно ў двор. На ёй быў толькі ранішні халат, які зачапіўся за падаконне. Маруся праз гэта аказалася цалкам голай, а яе непрыкрыты торс і голыя ногі паўсталі перад здубянелай ад шоку Надзеяй. Маруся паспяшалася вызваліць халат, а Надзея тым часам апрытомнела і дала драпака ў кватэру, замкнуўшы за сабою дзверы на крук. Яна адчыніла фортачку і з бяспечнай адлегласці назірала, што будзе далей. Маруся пагразіла ёй кулаком. Пажарская адказала далёка высунутым языком. Лобава ж у адказ адвярнулася да яе тылам і, сагнуўшыся ўперад, падняла ззаду халат. Пажарская сплюнула. Аднак на падворак яна выйшла толькі тады, калі Маруся, высокая, зграбная, свабодная і энергічная ў рухах, з чырвоным шалем на галаве — як са сцягам — адправілася ў горад.

Пасля абеду сёстры Пажарскія па сваёй звычцы пачалі перамываць костачкі бліжэйшым і далейшым суседзям. З розных дробязяў яны рабілі самыя неверагодныя высновы і ні на кім но пакідалі сухой ніткі.

— А цікава, што гэта за арэшак, той новы наймальнік, шавец? — сказала Люба.

— Пэўна, не дарма ён да Нацэвічыхі падсяліўся. Бачыць, што ўдава. Думае, што, можа, і грошыкі ёсць… — выказала сваё меркаванне Надзея.

— А я так думаю, — сказала Вера, — што яму Гэлька ў вока ўпала.

Люба, найстарэйшая з сясцёр, сухая, амаль пяцідзесяцігадовая векавуха, ускочыла з месца:

— Вось пайду і пагляджу… Нібы дзеля направы…

Яна знайшла моцна стаптаную пару чаравікаў і, апрануўшы нейкую дагістарычную блузку, а на галаву ўздзеўшы модны напрыканцы XIX стагоддзя капялюшык, пакінула жытло. Малодшыя сёстры прыліпні да вокнаў.

Баран быў удома, калі Люба Пажарская пастукала ў дзверы. Ён акурат парадкаваў прылады. Сёння раніцай ён прывёз камплект новых шавецкіх інструментаў і каля дзясятка параў калодак. Месцам працы была перавернутая дагары дном скрынка, бакі якой былі абабітыя планкамі, каб цвікі і прылады не спадалі на падлогу. Быў тут і малы шавецкі столік, пакрыты палатном.

— Заходзьце, — выгукнуў Баран у адказ на стук у дзверы.

Пажарская, соладка ўсміхаючыся, увайшла ўсярэдзіну і затрымалася каля дзвярэй. Ейныя вочкі хутка прабегліся па пакоі і, здавалася, зараз прасвідруюць дзіркі ў шырме, за якой стаяў ложак. Баран адразу ж ацаніў, што за асоба да яго завітала, таму нахмурыў лоб і суха прамовіў:

— Чаго жадаеце?

Пажарская ўсміхнулася мядовай усмешкай:

— Вось прынесла вам замову.

Баран узяў у рукі чаравікі і агледзеў іх. Потым узняў на Любу вочы, пад вострым і халодным позіркам якіх жанчына ледзь не прысела.

— Чаго пані жадае? — сказаў ён суха.

— Можа, вы мне параіце, што з імі зрабіць?

— Можаце выкінуць іх на сметнік.

Люба схапіла чаравікі і, не развітаўшыся, як мага хутчэй выпырхнула з памяшкання.

Гэта была першая кліентка Аляксандра Барана, уладальніка шавецкай майстэрні «Варшавянка», размешчанай на вуліцы Захар’еўскай, нумар дому 157, у горадзе Менску. Адбывалася ж гэта ўсё вясной 1918 года. Вясной, якая была нечакана ранняй, цёплай і трывожнай.

Баран быў непісьменны, але ўмеў чытаць тое, што было надрукавана вялікімі літарамі. Затое дробны друк выклікаў у яго вялікія цяжкасці пры чытанні. Цягам усяго жыцця ён ніводнага разу не прачытаў запар нават паловы кніжнай старонкі. Калі часам ён за гэта браўся, то стамляўся і знеахвочваўся, прачытаўшы ўсяго некалькі сказаў… Баран ніколі не хадзіў у школу. Ніхто яго не вучыў. Разбірацца ў значэнні друкаваных літараў ён навучыўся сам. Яму дапамагла вуліца. Перадусім плакаты і рэкламы. Напрыклад, цыгарэты «Ява». Гэтыя тры літары раскрылі яму сваё значэнне, калі ён быў яшчэ малы. Спачатку ён пачуў гэтую назву, а потым змог адрозніваць яе на пісьме, параўноўваючы з іншымі надпісамі на плакатах ды шыльдах, напрыклад, «Ада». Гэтак ён знаёміўся з асобнымі літарамі, а з часам пачаў іх спалучаць у склады і словы.

Калі Баран мусіў напісаць ліст у адзіночнай камеры ў турме, каб паразумецца з супольнікам, як гэта іншы раз здаралася, то ён выводзіў на паперы друкаваныя літары. Вельмі стараючыся, ён мог скласці некалькі важных для яго сказаў.

Надзелены вялізнымі здольнасцямі, Алік Баран хутка вучыўся разнастайным рамёствам, меў магутную сілу волі і характару, а таксама немалы спрыт і жывы інтэлект, якія дазвалялі яму лёгка, хутка і трапна ацэньваць людзей і сітуацыі. Пагатоў дзіўна, што ён не даў рады з чытаннем і пісьмом. Так сталася таму, што ніхто не ўказаў яму шляху да навукі, а Баран ніколі не меў уласнай кнігі, а друкаванае і напісанае лічыў недаступнымі для сябе рэчамі — «забароненымі»… І можа, таму ў ім вырасла вялікая павага да тэарэтычнай навукі. Кнігу ён браў у рукі вельмі асцярожна, нібы асцерагаючыся, каб яна не разбілася. Перад кнігамі ён адчуваў сябе малым, недарэчным, бездапаможным. Навука была для яго чароўнай магіяй, якая давала людзям уладу над светам. А калі людзі не маглі яе дамагчыся, маючы ў руках такую неверагодную зброю, то — ён быў перакананы — толькі таму, што былі фраерамі.

Тут, я лічу, варта пазбегчы далейшых непаразуменняў і растлумачыць значэнне слова «фраер». Людзі «аўтаматычна сумленныя» (прашу прабачэння ў чуллівых чытачоў) таксама часта ўжываюць слова «фраер», акрэсліваючы гэтак нечыю недасведчанасць або глупства. У злодзеяў «фраер» азначае перадусім чалавека, які не належыць да свету злачынцаў. Тайны агент следчага аддзелу (гінт, мосер, сабака, лягавы) — гэта таксама фраер, хаця зладзейскія штучкі ён можа ведаць нават лепей за шмат якіх прафесійных злачынцаў. Яшчэ слова «фраер» выкарыстоўваюць у залежнасці ад патрэбы і сітуацыі. Купрын пісаў у адным са сваіх апавяданняў, што ў злодзеяў «фраер» — гэта не пагардлівае слова, яно абазначае проста «багатага пана» — дадам — якога можна абрабаваць. Гэта няпраўда. Гэтае слова можна выкарыстоўваць па-рознаму, як, напрыклад, у цывілізаванай мове слова «сноб». «Фраер» у залежнасці ад патрэбы можна абазначаць і неразумнага, непрадбачлівага, няўклюднага і няздольнага.

Каб раз і назаўсёды патлумачыць гэтую справу, адзначу коратка: свет у вачах злодзеяў дзеліцца на дзве асноўныя катэгорыі — блатныя і фраеры. Блатныя — гэта свае (а якія яны, вы прачытаеце ў гэтых кнігах), а рэшта — фраеры самых розных гатункаў. Злодзей можа часам паважаць або захапляцца фраерам, аднак той заўсёды застанецца фраерам.

Баран, выйшаўшы з дому ў горад, амаль заўсёды купляў газету. Ён насіў яе складзеную напалову, у руцэ. Часам клаў у кішэнь. Баран не чытаў газетаў, ён шукаў у рубрыцы «Хроніка» выпадкі здарэнняў і крадзяжоў. Калі ён знаходзіў нешта вартае ўвагі — апісанне ўласнай работы ці ўчынкаў знаёмых хлопцаў, — то, пакутліва будуючы склады, расшыфроўваў змест. Акрамя прагі даведацца пра новыя трукі рыцараў адмычкі, ім кіравала і ранейшая звычка. Баран некалі займаўся далінай або, як кажуць расейскія злодзеі, хадзіў па шырме. Кішэнныя злодзеі звычайна працуюць, выкарыстоўваючы нешта як заслонку, якая прыкрывае іхныя рухі. Дзеля гэтага служыць капялюш, шалік, карціна, рамка, рукавічкі — у залежнасці ад спрыту і густу. Баран выкарыстоўваў газету, і хоць доўгі час ужо не быў кішэннікам, газеты па-ранейшаму купляў. Была ў гэтым і іншая рацыя. Чалавека, які мае ў руцэ, у кішэні або за адваротам пінжака газету, цяжэй западозрыць у прыналежнасці да рыцарскага ордэну з-пад знаку адмычкі, чымся некага іншага.

Сёння Баран таксама купіў на Саборнай плошчы газету і пайшоў на Нізкі рынак. Ён спадзяваўся пабачыцца там, у прытоне Цыпы, з Казікам Марацкім, з якім не спаткаўся мінулым разам, бо тады перашкодзіла яму работа, а потым Паўка, сабака Мілы, кантакты са швачкай, абсталяванне майстэрні… І так прамчаў час. Цяпер ён хацеў спатоліць цікавасць, што чуваць у Вільні, і думаў абмеркаваць з ім якое-кольвек новае заданне. Ён выдаткаваў амаль усё за апошні час на абсталяванне жытла, а на пошукі новай работы не меў часу.