Добрым прыкладам гэтага ёсьць ведамае эсэ Цімаці Гартана Аша з вымоўным назовам «Ці існуе Сярэдняя Эўропа?»[172]. Абапіраючыся на эсэ Гавэла, Міхніка і Конрада, аўтар выкрывае мітатворныя схільнасьці ў мысьленьні ўсходнеэўрапейскіх дысыдэнтаў, замоўчваньне імі цяжкіх і далікатных праблем, напрыклад, стаўленьня да Нямеччыны і нацыянальных меншасьцяў, ён даходзіць да высновы, што «кожная спроба прэпарацыі нейкай супольнай сярэднеэўрапейскай «эсэнцыі» гісторыі прыводзіць толькі да абсурдных спрашчэньняў або безьзмястоўных абагульненьняў», а само паймо немагчыма абараніць як «сьведчаньне супольнай гісторыі»[173]. Тым самым яно зводзіцца ў ісьце да паставаў, ідэяў і вартасьцяў, выведзеных незалежнымі інтэлектуаламі з досьведу жыцьця ў камуністычнай сыстэме. Набор прынцыпаў надзвычай просты і, няма сумлеву, годны павагі. Гэта «імпэратыў жыцьця ў праўдзе, адмаўленьне ад усілства, барацьба за грамадзянскую супольнасьць»[174]. Але якую карысьць могуць атрымаць з гэтага заходнія інтэлектуалы? Паводле Аша, развагі апазыцыянэраў не зьмяшчаюць надта шмат новых ідэяў, але яны могуць паслужыць ключом да мэханізмаў таталітарызму. «Яны ёсьць ідэалягічнай вакцынай, якая аказвае збавенны ўплыў на існыя ў Заходняй Эўропе рухі за мір. Яны становяць сабой годны перайманьня прыклад маральнай адказнасьці і асабістай адвагі. Яны нагадваюць, што «ідэі і словы маюць вагу»[175], і таму да іх нельга легкаважка падыходзіць і імі злоўжываць. Няцяжка зацеміць, што ў гэтых меркаваньнях трапнасьць назіраньняў ідзе ўзапар зь незнаёмасьцю рэалій, а таксама схільнасьцю да празьмерных абагульненьняў. Зь іншага боку, усё часьцей чуецца — напару яшчэ і агучанае прадстаўнікамі розных арыентацый — перакананьне, што на гэтым забытым прасьцягу перахаваліся тыя вартасьці эўрапейскай культуры, якія на Захадзе былі або зруйнаваныя, або адкіненыя.
Але, як было сказана, для заходнеэўрапейцаў Сярэдняя Эўропа перастае паступова быць адно грамадзка-палітычным праектам або зямлёй, па якой ходзяць белыя мядзьведзі. Вельмі цікавым сьведчаньнем з гэтага гледзішча ёсьць запіскі Ганса Магнуса Энцэнзбэргера, які наведаў Польшчу ў 1986 годзе. Быстры і праніклівы назіральнік, не спабыты сымпатыі да палякаў, ён фіксуе наўперад кантрасты і парадоксы. Ён адведвае малыя і вялікія месты, бярэ ўдзел у патрыятычных імшах, бывае ў інтэлігенцкіх дамох, размаўляе з Тадэвушам Ружэвічам і Рышардам Капусьціньскім. Гэта як фатаграфія, на якой быў схоплены гэны пэрыяд з усім яго патасам і сьмяхотнасьцю. Але ейным нэгатывам ёсьць як адметнасьць грамадзкай і культурнай асноведзі, так і розьніца ў мэнтальнасьці і сьветаглядзе. Прадстаўнік народу, які «сваю гісторыю высадзіў ў паветра»[176], за галоўную рысу палякаў уважае «маніякальную сузіральніцкую памяць»[177], а адбудову Варшавы называе «свайго роду донкіхоцтвам у гераічных танах»[178]. Жыхар краіны, якую характарызуе «непахісная гегемонія middle class»[179], ён зь зьдзіўленьнем канстатуе, што ў Польшчы ніхто не падцінае прывілеяванай пазыцыі інтэлектуальнай эліты. Прагматык і былы «левы», расчараваны ў сваіх ранейшых паглядах, ён дзівіцца польскай здольнасьці ператрываньня, але ганіць празьмерную перавагу нацыянальнай пыхі і пачуцьця гонару над здаровай развагай. Чалец дазваньня сэкулярызаванага грамадзтва адцямляе: «Патрыятызм і рэлігія твораць гэтта містычную амальгаму»[180]. Вандроўка ў прасторы, і да таго ж неаддаленай, тады аказваецца падарожжам у часе, зрушэньнем гісторыі Эўропы — у іншыя эпохі, пройшлыя ўжо фазы цывілізацыі. Не абавязкова, аднак, у бок своеасаблівай рэзэрвацыі, здольнай адно сьмяшыць і расчульваць. Бо, на думку Энцэнзбэргера: «Эўропа патрабуе Польшчу. — Нават на вашыя абмылы ёсьць пільная патрэба»[181].
Дыскусія над Сярэдняй Эўропай не абмяжоўваецца такога роду адзінкавымі выправамі на маладасьледаваны і троху экзатычны прасьцяг. Што цікава, яна зыходзіцца ў часе ці нават стаецца свайго роду каталізатарам рэфлексій над усёй эўрапейскай спадчынай. І ў гэтых рэфлексіях сярэднеэўрапейскія інтэлектуалы адыгралі значэнную ролю. Напрыклад, падчас сэсіі ў Кастэль Гандольфа ў 1987 годзе пад назовам «Эўропа і што з гэтага вынікае»[182], дзе была разгледжана ў тым ліку праблема хрысьціянскай генэалёгіі эўрапейскай культуры, стаўленьня Эўропы да ісламу, унівэрсалізму і эўропацэнтрызму, голас палякаў прагучэў досыць характэрным чынам. Лешак Калакоўскі зьвярнуў увагу на драмаючы ў хрысьціянстве таталітарны патэнцыял, Чэслаў Мілаш горкім прывілеем сярэднеэўрапейца назваў тое, што мяжу паміж праўдай і маной, дабром і ліхам ён праводзіць згодна з сваім беспасярэднім досьведам, а Яцэк Вазьнякоўскі галоўную пагрозу эўрапейскаму «адзінству ў шматстайнасьці» ўгледзеў у «грамадзкай атамізацыі» і ў «татальным або таталізуючым уніфармізьме»[183]. А ў выступе Кшыштафа Помяна ўся гісторыя Эўропы прадстала як адмежаваныя распадам тры ейныя задзіночаньні: першае — у сярэднявеччы, на руінах Рымскай імпэрыі, другое — у XVIII стагодзьдзі, абапёртае на навукова-гістарычную культуру й зыніцыяванае Рэспублікай Вучоных, і трэцяе, што дзеецца цяпер. Няцяжка зацеміць, колькі і гэтая канцэпцыя сіляе зь сярэднеэўрапейскага досьведу, будучы яшчэ адной спробай знайсьці нашае месца ў эўрапейскай супольнасьці.
У жаданьні наноў і йнакш асэнсаваць злучво эўрапейскай гісторыі, а таксама расшыфраваць кіруючыя ёй мэханізмы Помян, зрэшты, не адзіны. Надзвычай цікавым прыкладам гэтага ёсьць кнігі двух французаў: Эдгара Морына «Думаць: Эўропа» і Жан-Мары Дамэнака «Эўропа: выклік для культуры». Мор’ін робіць высновы з расчараваньня заходніх інтэлектуалаў марксізмам. І таму, прадстаўляючы гісторыю Эўропы, у месца канфлікту клясаў ён устаўляе — сягаючы да Бахціна — дыялягічнасьць, а ў месца дыялектычнага матэрыялізму — часткова паклікаючыся на гістарыязафічную канцэпцыю дэ Віко — канцэпцыю «віру». На ягоную думку: «У эўрапейскай культуры важнымі ёсьць ня толькі праводныя ідэі (хрысьціянства, гуманізм, розум, навука), але гэтыя ідэі разам із сваімі супрацьлежнасьцямі. Эўрапейскі гені замыкаецца ня толькі ў плюралізьме і зьменах, але таксама ў дыялёгу плюралізмаў, які вытварае зьмены. Ён замыкаецца не ў прадукаваньні новага як таковага, а ў антаганізьме старога з новым (...). Інакш кажучы, у жыцьці і станаўленьні эўрапейскай культуры важнае значаньне маюць апладняючыя сустрэчы размавітасьцяў, антаганізмаў, канкурэнцый, узаемадапаўненьняў, гэта значыць, якраз іхная дыялёгіка. Якраз яна ёсьць вытворцам-вырабам «вірлівага» суплёту, у якім кожны элемэнт ці момант ёсьць адначасна прычынай і насьледкам усяго суплёту, які перарастае ў туманную сьпіраль. Дыялёгіка — гэта якраз карэнь эўрапейскай культурнай тоеснасьці, а ня той ці іншы зь ейных элемэнтаў або момантаў»[184].
Новае эўрапейскае сьведам’е нараджаецца, паводле Морына, з адкрыцьця супольнасьці наканаваньня. Сярэдняй Эўропе пры гэтым прыпадае асаблівае месца. Ейная сустрэча з таталітарызмам надала перажываньню супольнасьці кону сілу і глыбіню, якіх дарэмна шукаць на Захадзе. Заходнім інтэлектуалам, у сваю чаргу, заняпад ідэі сацыялізму нанаў адкрыў значаньне дэмакратыі, «дабрадзейства плюралізму і антаганізму». Пры гэтым надыходзіць паказальны зрух у гіерархіі вартасьцяў. Морын кажа, што «зварот да думкі, якая сьмела супрацьстаіць небыцьцю — вось жывая праява нігілізму, канчальны прадукт прыгодаў эўрапейскага розуму, канчальны насьледак утраты фундамэнтаў, канцавое вязьмо шалёнай пагоні за першай аксіёмай. Тут, але толькі пры ўмове, што будзе заключаны хаўрус з крытычнай рацыянальнасьцю, эўрапейскі нігілізм вучыць нас супрацьстаяць няпэўнасьці і страху ад наканаваньня»[185].
