— Добрая каўбаса, — сказала Марыя. — Самi рабiлi?

— Ну а хто-ж, — адкзаў Пракоп. — Як там у Расеi, самi ня робяць?

Жанчына зiрнула на мужа й сына.

— Ды не, у нас усё з крамаў. Алi знаеце якое харчаваньне з крамаў… От ваша нешта новае, iншы смак…

Неўзабаве Хвёдар налiваў па другой чарцы, але гэтым разам абмiнуў юнакоў. Мiкола зiрнуў спадылба, хацеў, мусiць, яшчэ выпiць, але ў такiм таварыстве не асьмелiўся нiчога сказаць. Пракоп другiм разам дапiў сваю чарку да паловы. Пазiраў на гасьцей i ня ведаў як прадаўжаць гутарку, а лiчыў гэта сваiм абавязкам.

— Сам будзеш у Гацях працаваць, цi што? — спытаўся брата.

— Так, камандзiроўка. Вядома сам начальству запрапанаваў. Паеду, думаю, пад дом, пагляджу хто з вас жывы й здаровы й як усё наагул.

— От добра зрабiў, - пахбвалiў яго Пракоп. — Працуеш на чыгунцы?

— Так, на чыгунцы, — адказаў брат. — Цэлы час працаваў на чыгунцы.

— Мусiць, нейкi начальнiк вялiкi. бо далi табе во гэтыя, як iх назваць, што на каўняры?

— Цяпер начальнiкам руху, — коратка адказаў Хвёдар.

Прыйшлi роспыты, згадкi пра старое, далёка мiнулае маленства, нiткi даўно парваныя, часы на стагодзьдзе цi больш назад у нябыт адыйшоўшыя. Маскоўка развольнiла языкi. Хвалюючыся, Пракоп расказаў, як Бжончэк Алену застрэлiў, дубовiцкага сьвятара згадаў. Да гэнага часу Хвёдар чаркi з чатыры выпiў, але слухаў брата ўважна, даваў пабочныя пытаньнi, сядзеў сканцэнтраваны, задуманы. Марыя Iванаўна слухала маўклiва i ўважна. Сын Уладзiмер пазiраў на Янука, быццам нешта спытацца хацеў.

— А як-жа вы там жылi? — спытаў Пракоп. — Як там у вас жыцьцё? Цi яно такое добрае, як кажуць?

Хвёдар прыкiнуўся, што недачуў i зльвярнуўся да сына:

— Ты слухай, сынок, не надакучыла табе сядзець са старымi? Можа-б ты зь Януком пагуляў, на саначках паезьдзiў?

— Хадзi, Уладзiмер, у нас добрая горка ёсьць, паезьдзiм, — падхапiў Янук.

Хвёдараў сын ахвотна згадзiўся й хлопцы выйшлi.ж

— А ты, Мiкола, нi маеш нiякага занятку? — спытаў Пракоп сына, хутка разгадаўшы братаў манэўр. — Iдзi там у гумно, паглядзi цi трасянка ёсьць у запасе й накармi статак.

Мiкола ўстаў, з дакорам зiрнуў на бацьку. Хацелася яму, мусiць, гасьцей паслухаць, яшчэ чарку выпiць.

— У нас гэта, ведаеш, навет перад дзяцьмi сваiмi бывае небясьпечна, тлумачыў Хвёдар, пасьля таго, як зачынiлiся за Мiколам дзьверы.

— Як гэта небясьпечна? Чаму так?

— Доўга табе расказваць. Дам прыклад, можа сам зразумееш. От у Маскве стаiць помнiк Паўлiку Марозаву. А хто-ж быў той Паўлiк Марозаў?

— Хвёдар! — дакорлiвым голасам сказала жонка, моцна скрывiўшыся.

— Ды што ты, Маша, я-ж з братам сваiм гавару, ня зь кiм… Разумееш? А чаму-ж не расказаць? Няхай ведаюць сваiх вызвольнiкаў… Чым раней, тым лепш…

Пасьля гэткага ўступу, Хвёдар Бахмач налiў сабе поўную чарку гарэлкi.

— Ты вып'еш, цi што? — зьвярнуўся да Пракопа.

— Ды не, нi глядзi на мяне, я не магу.

— Дык от, — прадаўжаў Хвёдар, — такiм чынам, хто-ж такi гэны Паўлiк Марозаў? Гэта дванаццацiгадовы хлапчына, што бацькоў сваiх, як злачынцаў, у НКВД аддаў. Проста — вырадак.

Хвёдар спынiўся.

— Як гэта ў НКВД? Чаму?

— Як ворагаў народу, от як. Вiдаць, падслухаў, якл нешта супраць савецкай улады казалi, цi што. Перадаў пра гэта свайму настаўнiку ў школе, а той далей. Забралi, разумееш, бацькоў i сьлед прастыў, а сына далi ў прыклад iншым юнакам, як пiльнага пiянера. Помнiк яму збудавалi, от як… Такiм чынам дзяржава, партыя й Сталiн даражэй бацькоў i сям'i. Бяры, маўляў, уся моладзь з Паўлiка Марозава прыклад, от як…

— Божа ты мой! — жахнуўся Пракоп. — Дык тады-ж бацьком сваiх дзяцей баяцца трэба, роту нiма як адчынiць!

— А як-жа, — згадзiўся госьць, — вось i ўявi сабе жыцьцё ў такой сыстэме, дзе дзяцей ворагамi бацькоў парабiлi.

— Госпадзi наш, Iсус Хрыстос! — перахрысьцiўся Пракоп.

— Чатыры гады цi што, можа й больш, пачынаючы з трыццаць трэцяга, уся краiна была ў абдымках тэррору. Я працаваў на чыгунцы бачыў як на ўсход людзей вывозiлi. Здавалася, канца ня будзе. Прыйшла калектывiзацыя, калхозы значыцца. дык усiх, хто супрацiўляўся, раней цi пазьней на Сiбiр адправiлi. На Ўкраiне, кажуць, мiлiёны людзей гэты ёлуп голадам замарыў. Дый што гаварыць, цi толькi на Ўкраiне! Цягнiкi начамi праз наш горад на Ўрале праяжджалi й нiкому з нас блiзка не пазвалялi падыйсьцi. Але я ўжо так i знаў хто й што едзе, калi быў загад неадкладна спэцыаяльны прапусьцiць. Бывала, што й затрымлiвалi дзесь на чыгунцы збоку. Чуў я лямант i праклёны, чуў i вартавых i сабак. Спэцыальныя атрады НКВД, вось хто канвой трымаў. Спаралiжавалi ўсю краiну, чалавек ценю свайму ня верыў. Разумееш? Пасьля-ж партыйная чыстка прыйшла, народныя суды гэтак званыя, Сталiн усiх сваiх паплечнiкаў i сяброў зьбяёдаў.

— А Божа-ж ты мой, — шаптаў Пракоп.

— От табе й Божа, — прадаўжаў добра ўжо паднечаны Хвёдар. — Нi памог нi Бог, нi памог нiхто. Мiлiёны людзей, мусiць, ёлуп зьнiшчыў. Пацягалi й Марыю Iванаўну, пацягалi й мяне. Спрабаваў я ў партыю, але ня прынялi. Думаю, ня хочаце, дык i ня трэба. А ўсёроўна пацягалi. Разоў дваццаць, мусiць, бiяграфiю выпытвалi: адкуль, хто дзед i прадзед, хто такiя бацькi? Сацыяльнае паходжаньне iм давай. У дабавак i сам той факт, што мейсца майго нараджэньня апынулася пад белапольскай акупацыяй, зусiм ня спрыяў мне. Наадварот: глядзi каб шпiёнства табе ня прышылi. Вось як, Марыi Iванаўны бацька афiцэрам царскае армii быў. Разумееш? Прапаў чалавек няведама дзе. Дык, разумееш, падазрэньне. Цi нi змагаўся з чырвонымi, цi нi быў у Калчака, цi Дзянiкiна? Значыцца, калi-б i змагаўся з бальшавiкамi на баку белых, дык цi-ж дачка мусiць за гэта адказваць? Цi-ж яна яму загадвала? Так цягалi днямi й начамi. I вось, разумееш, браток, навет i сяньня чалавек з чалавекам сябраваць баiцца, адзiн на другога даносы робiць…

Маўчаньне трывала доўга.

— Гэта страшна, — уздыхнуў Пракоп. — Тутака ўсяк гавораць, алi ад савецкiх нiчога нi даведаешся.

— Яны гавораць, што iм палiтрукi загадаюць. Зрэшты, нiхто з савецкiх табе праўды нi скажа. Народ пазнае тады, калi чыстка й вывазы пачнуцца, калi Бог пра ўсiх забудзецца, а Сталiн будзе рабiць што хоча…

— Ты думаеш, што й тут будзiць тое, што ў вас было?

— Дарагi мой, — адказаў Хвёдар, налiўшы сабе чарку, — дык цi-ж што-небудзь зьмянiлася? Сталiн жыве, НКВД i калгасы iснуюць, нiчога не зьмянiлася. Пацягнулi спачатку на Сiбiр паноў вашых, а пасьля й на iншых чарга прыйдзе. Помнi мае словы, дарагi мой.

— Гэта-ж чорт ведаiць што, — сказаў заклапочаны Пракоп, — мусiць горш чым за Польшчай будзiць.

— Напэўна горш будзе. Я тут усяго дзьве нядзелi, ды ўжо прыглядаўся як народ жыве, цi жыў. Вядома, многа ў вас бяды было, сам ведаеш. Але калi параўновываць з нашым, дык ваш селянiн, каторы працаваў, меў i сала, i масла, i малако, i, вiдаць, апрануцца меў за што й наагул, калi ня гультай, дык жыў нядрэнна. Так, цi не? Гэткага жыцьця нельга нiяк зраўняць з калгасным.

— Гэтыя калгасы, — сказаў Пракоп, — як у iх жывецца?

— Горш як у прыгоне. Чуў пра прыгон?

— Чаму-ж не…

— Розьнiца, мусiць, тая, што прыгоньнiкамi валодалi буйныя цi меншыя землеўладары, а калгасьнiкамi, — i гэта лiтаральна, — валодае дзяржава. Калгасьнiк, напрыклад, за год заробiць нейкую колькасьць працадзён. У калгасе ёсьць ураджай добры, або й няма. Зьбяруць плёны, змалоцяць i хто, ты думаеш, першы з лыжкай i мiскай? Дзяржава йдзе першая. Яна забiрае ўсе налогi, пасьля семенны фонд забярэ сваё. Разумееш? Рэшта, колькi там астанецца, дзеляць на працаднi. I вось, калгасьнiк атрымае паўкiляграма зярна, столькi то бульбы й iншага, — колькi там на працадзень выпадзе, вось жывi ды пажывай, братка. А нормы-ж на працадзень такiя даюць, што як дурны наробiшся. Ясна, што нiхто не хацеў i ня хоча ў калгасе быць. Але-ж у горад не ўцячэш, бо там ня прыпiшуць цябе. Дазвол ад уладаў трэба, а яны-ж спытаюць адкуль ты, дый не пагладзяць па галоўцы.

Раптам праясьнела Пракопава галава. Выявiлася ўсё недаказанае й нявытлумачанае мясцовымi агiтатарамi й палiтрукамi. Вось яна, просьценькая й хiтрая пастачка: прыгон у новай хворме, з новым уласьнiкам i партыйным цiвуном.