— Не, ня гэта, — буркнуў хлапец.

"Што гэта зь ёй? — ня мог уцямiць Бахмач. — Забылася пра сiськi свае, цi гэта наўмысна, каб мяне пазводзiць?"

Млявасьць расплывалася па целе, дрыготкiмi сталi каленi й кружылася галава. Нiколi раней ня зьведаў Янук такога адчуваньня. У скронях борзда бiлi малаточкi. Калi нечага неадвалочна ня зробiш, каб пазбыцца зьявы, што зусiм волю яго скавала, могуць ня вытрымаць дрыготкiя каленi ног.

— А што з табой? Чаго ты, як бурак, зачырванеўся? — насядала Дуня.

Янук раптоўна крутнуўся й кiнуўся ў дзьверы. Тыя самыя нядужыя ногi, каторыя ледзь трымалi яго ў хаце, цяпер, пераступiўшы парог, набралi няведама адкуль сiлы й маланкавым тэмпам панесьлi яго па нiве.

— Уцякаiш? Дурань, цi што? — ледзь дагналi яго дакорлiвыя Дунiны словы.

Бег як мага. Затрымаўся, каб злавiць паветра й агледзiцца цi не даганяе яго тая цудоўная зьява. Ля Макатунiшынай хаты было пуста. Сонца хiлiлася на захад. З боку Лiпавiчаў далятаў гул трактарных матораў. Янук згадаў тое, што казаў яму Пятро й наважыў заглянуць у маёнтак. Калi туды пайшлi людзi тыя "вялiкя арудзii" паглядзець, дык там i навiны будуць. А навiнаў i прасiў бацька.

Першы вянец зрубу лiтоўскае пачатковае школы зьвязалi яшчэ ў грамадаўскiя часы. «Грамаду» пасьля акупанты разагналi, таму й будынак пад загадамi «моцарствовай» улады рос вельмi неахвотна. Адылi школе мусiць пад тузiн гадоў ужо было. I нiколi за кароткi век свой ня была яна такiм асаблiвым цэнтрам увагi, нiколi ня зьбiралася ў сьценах яе так шмат сялянскага народу, як у гэны вечар, калi меў прыехаць той камiсар. Наказалi сабрацца ня толькi лiтоўскiм, але й жыхарам з суседнiх пасёлкаў.

Цяжка было яшчэ сонца з грывы лiпавiцкага саду качаргой дастаць, калi дарогамi й сьцежкамi больш дападлiвыя пачалi зыходзiцца. Падрыхтаваць школу да сходу ўзяўся сам «акцiвiст» Шпунт. I цяпер першым, што зблiжалiся да будынку, паказаўся дзiўны вобраз: на франтавой сьцяне школы вiсела даўгое чырвонае палотнiшча зь вялiкiм напiсам белымi лiтарамi, а перад iм топаў i рукамi размахваў, суправодзячы тое маханьне шорсткай лаянкай сам у собскай асобе выдатны вясковы франт.

Прычына нязвычайнага Лявонава паднечаньня ўсiм на воку была: Прывiтальны лёзунг апавяшчаў: "Да Здравствует Доблестная Освободительная Р К К А!" Апошнiя чатыры лiтары мiж сабой вялiкiя прамежкi мелi. Нехта чырвонай хварбай замазаў першую лiтару, а мiж двух «к» намаляваў белай хварбай вялiкае «а».

— Вы паглядзiце, людцы добрыя, што зрабiлi! — крычаў «акцiвiст» Шпунт, паказваючы пальцам на вялiкi клiч. — Ну цi ня вырадкi гэта? Я-ж iм, такую-растакую, пакажу!

Першымi прыйшлi Кмiтава Аўдоля й Пiлiпава Аксеня. Парасейску жанчыны чытаць ня ўмелi, дый наагул малапiсьменнымi былi, адылi знайшлi сэнс у вапошнiх чатырох лiтарах, зь якiх выйшла зусiм зусiм неадпаведнае Лявонаваму смаку слова.

— Глядзiце, што басота з пасьледнiх букваў зрабiла! — калацiўся Лявон. дзяцюк быццам да шлюбу адфранцiўся: як цаца касьцюмчык, выглянцаваныя чаравiкi. Адно растрэсены хвалiсты чуб, чырвоны ад злосьцi твар ды расшпiлены каўнер з адцягнутым гальштукам выказалi яго паднечаньне.

Пасьля пачатковае няўцямнасьцi, жаночыя твары расплылiся поўным, шчырым сьмехам. Гэтаксама рэагавалi й iншыя сяляне, калi зразумелi прычыну «акцiвiставага» ўтрапеньня.

— Чаго рагочаце, ёлупы нiдапечаныя? — грымеў дзяцюк. — Гэта жартачкi вам, цi што?

Учора пад вечар, паклiкаўшы на дапамогу Пiлiпава Арсеня, прывёз Лявон з дому драбiну ды разьвесiў палатно з напiсам. Поўбяды было-б, калi-б палатно зь Лявонавай iнiцыятывы зьявiлася. Сам Косьцiк Сабакевiч, каторы ў Лявонавых вачох куды падрос як ля большых бальшавiцкiх начальнiкаў стаў ацiрацца ды ў сельсавет залез, наказаў яму гэтак:

— Зрабi, дружышча, усё, каб гэтым разам тварам у гразь нi падаць. Палатно з лозунгам на вiдным месьця павесь, штоб нашы асвабадзiцiлi вiдзiлi, панiмаiш, як народ з нашай дзярэўнi iх прыветствуiць.

Лявону ня трэба было казаць, якой задняй думкай Сабакевiч кiраваўся. Нясоладка пасьля забойства Макатунiшкi пры браме было. Цяпер трэба было натужыць сiлы, каб "асвабадзiцеляў" добра ў роднай школе прывiтаць. I вось у якi бок яно павярнулася. Лявон зусiм страцiў раўнавагу, стаяў перад палотнiшчам, размахiваў рукамi, брыдка й голасна лаяўся. Людзi рагаталi й дзiва няма, што «акцiвiст» бачыў сябе аб'ектам таго сьмеху. Ды замiж таго, каб думаць як пазьбегчы новае катастрофы, ён у галаве сваей, нянадта на розум спорнай, нiяк ня мог знайсьцi асноўнага адказу: якiм чынам шкоднiк узабраўся аж пад страху й напэцкаў тое, што так брыдка чыталася.

— А хто-ж гэта так зрабiў, каб яго пранцы? — стрымаўшы сьмех, пыталася Кмiтава Аўдоля.

— Ды цi я ведаю? — разьвёў рукамi бездапаможны Лявон. — Гэта-ж каб я ведаў, каб ён мне ў рукi папаўся, дык я-б яму во гэтымi собсьцьвiннымi рукамi галаву адкруцiў-бы. Ды вот што мне нiясна: гэта-ж як ён аж пад страху ўзьлез? Учорака я драбiну прывазiў, а гэты во, — чорт яго бацьку знаiць — як гэта ён узьлез…

Негаманлiвы Аўдолiн Тодар, што даўгаваты час стаяў i прыглядаўся збоку, нарэшце адчынiў рот.

— Дык гэта-ж што ты, нi дадумаўся? Вiдзiш унь Сявенькавы пустыя казлы стаяць, дзе канюшына паськiдана? От прыцягнуў iх сюды, паставiў i ўзьлез.

Запраўды Тодарава спасьцярога мела добрую аснову. Побач на Сявенькавым канюшынiшчы стаялi козлы. Зямля тут добра радзiла й Амэрыканец нядаўна скасiў ды параскладаў сушыцца канюшынную атаву. Адно ля пустых козлаў ляжала збоку вялiкая куча.

— Ты праўду, Тодар, сказаў, - распрамянiўся Лявонаў твар, быццам гэта ён сам, а не Аўдолiн цiхаманы муж гэнае адкрыцьцё зрабiў. — Ну я яго, чарта лысага, знайду, я яго iз пад зямлi выкапаю! Пазнаiць ён як новую савецкуў ўласьць аскарбляць! — зноў злосьцю сьцяўся Лявонаў твар.

— Ды ты, Лявон, от пакуль яго знайдзiш, дык падумай што рабiць цяперака, — цiхiм i разважлiвым голасам параiў Кмiта. — Зараз-жа можа камiсар прыедзiць…

— Так, так, ты праўду кажаш. Але што рабiць? — затопаў заклапочаны Лявон.

— Давай во зьнiмiм ды ўсё.

— Зьняць? Дык гэта-ж мне сам Косьцiк яго даў. Як-жа так, проста зьняць?

— Ну а як-жа паправiш?

Лявон нiчога ня выдумаў i топаў-бы мо яшчэ доўга, калi-б яго Тодар не спанукаў. Наапошку прызнаў рацыянальнасьць Кмiтавай думкi. Зь Сявенькавай нiвы прыцягнулi казлы, падставiлi да школьнай сьцяны ды зьнялi палатно з тым прывiтальным клiчам.

Расла ля школы гушча людзей. Прыходзiлi маладыя й старыя, жанчыны. мужчыны й падлёткi, быццам на веча надзвычайнае. Само слова «камiсар» дзiўнавата гучэла. Што гэта за чын такi? Ваенны цi цывiльны? Сама найстарэйшыя, якую вунь якую даўнасьць ды розныя злыбяды й чужыя ўлады памяталi, намагалiся нейкiя адпаведнiкi знайсьцi, да цяперашняга прымерыць, хоць само цяперашняе больш загадкавым чымся ўчарашняе сталася. На адным усе да згоды прыйшлi, што высокi той чын меў быць. А калi такога чалавека да iх у Лiтоўцы пасылаюць, дык пэўне-ж нешта надзвычайна важнае iм скажа, бо "вялiкi чалавек малымi дзяламi ня будзiць рук пэцкаць".

Раскажа, пэўне-ж, як жывуць людзi ў тых калгасах, каторыя вось чырвонаармейцы пад нябёсы каму трэба й ня трэба выхваляюць. Дый наагул можа раскажа, што iм новая ўлада дасьць. Цi хто тады думаў, што ня ўлада iм, а яны ўладзе даваць маюць? Жаўнерам ты вер i ня вер. Адно ўжо надта дапытлiвыя людзi на языкi ўзялi, што надта-ж усё ў Гацях бальшавiкi раскуплiваюць. У кажнага грошы жмут, усе крамы да сьцен агалiлi. Панясi цi павязi што на продаж, зьмятуць адразу, быццам век таго ня бачылi. А калi ў вас дома рай такi, усяго так уволю, як апавядаеце, дык чаго на наша налятаеце, як мухi на лiпучае?

Людзей прыбывала. Надыйшоў Амэрыканец Сявенька, што наагул рэдка калi ў людзi паказваўся. Нармальным здалося, што зьявiўся лекар Зянькевiч, катораму нiякай патрэбы да iншых хадзiць ня было, бо свая хата людзьмi заўсёды поўнiлася. Лiтоўскага патрыярха Якуба сын Васiль на калясцы прывёз. Дзед ссаў неадлучную люльку, асьцярожна зьлез з возу, прывiтаўся зь вясковымi. На яго ўсе зьвярнулi ўвагу. Крыху пастаяўшы, Якуб побач сына паклыпаў у школьную залю.