— Эт, нiчога. Што ў вас?

— А дзядзiчка, а роднiнькi, каб ты вiдзiў, што мы сягоньнiка зь Януком вiдзiлi, — сказала прыцiшана-таямнiчым тонам, нахiлiўшыся да Захарукова вуха, Дуня.

Селянiн сьцямiў, што дзяўчына мае яму нешта важнае сказаць i таму пiльна прыслухоўваўся.

— Гэта-ж во тамака за станцыяй, з таго баку каля лесу два саставы вагонаў стаяць. Дык людзi тамака ў тых вагонах так стогнуць, так галосяць… Мы зь Януком са школы йшлi ды задумалi-ж гэта нацянькi праз поле дамоў… ажно тамака, чуем, выюць-галосяць, акасьцянелыя сiнiя рукi з вагонаў выцягваюцца… слабыя, хрыплыя галасы дзетак… такi крык i стогн, аж сэрца разрываiць, як блiзка падыйдзiш. Алi-ж хто падыйсьцi асьмелiцца… Янук i я аж аслупянелi, пачуўшы гэта, алi нас вартавыя з сабакамi даганялi, дык мы колька сiлаў мага, аж дух займала, давай наўцёкi…

— Гэта цi ня тыя будуць, каторых дзьве нядзелi назад пазабiралi, сказаў Захарук.

— Як гэта? — усхапiлася Дуня, — Дык iх так доўга галодных i на холадзе дзяржаць?

— А няўжо-ж, — адгукнуўся раўнадушна Захарук.

— А Божа-ж мой! — усклiкнула ўтрапённым голасам дзяўчына. — Бедным людзям нiхто не паможыць!

— От памажы… Паном нi варта памагаць, скула iм у бок, — з нацiскам спасьцярог Захарук. — Алi-ж там многа людзей, так сказаць нашага брата, нiвiнаватых нi ў чым. Дык як ты iм паможыш, каб i хацеў? Скарэй сам пападзешся. Кажаш, што за вамi гналiся. Як гналiся?

— Ынкавудэ з сабакамi, — пасьпяшыў адказаць Янук. — I яшчо крычэлi на нас.

— Дык от, будзьце асьцiражней другi раз, — параiў памяркоўны дзядзька.

— Гэта праўда, дзядзька Захарук, што iх ня кормяць i што ў холадзе яны мерзнуць? — спыталася Дуня.

— Так людзi кажуць.

— Дык яны-ж памерзнуць i з холаду паўмiраюць, — жахнулася дзяўчына.

Задуманы Захарук доўга глядзеў на вучняў, выняў з роту сьмярдзючы руды недакурак ды ёмка плюнуў пераз правае плячо.

Антось Дзяркач прахапiўся зь нялёгкай дрымоты. Ныў зьмярцьвелы зад i плечы ад халоднае, цаглянае сьцяны й цэмантовае падлогi. Маленькая камора, дзе трымалi яго ўжо днi два, — дакладна ня мог ведаць, — набрыняла сьцюжай, сьцены пакрылiся iнеем. Ня было на чым нi сесьцi, нi прылегчы. Зьверху ярка сьвяцiла электрычная лямпачка, нема пазiрала зь дзьвярэй «вочка» й гэта ўсё, што тут было. Праўда быў яшчэ ён сам, Антось, Дзеркачом празваны. Тросься з холаду, корчыўся пусты жывот. Цяжкiм дурманам замарочаная, бяссоньнiцай змораная, цi нi паўтоны важыла галава.

За дзьвермi пачулiся крокi. Антось паволi падняўся, пачаў нясьмела пацягвацца, пазяхаць, рукою твар мацаць. I гэны ягоны, звычайна цьвёрды дзяркач памякчэў ужо, забыўся дзяцюк, калi апошнi раз брыўся. Крокi за дзьвярмi спынiлiся, нехта пазiраў у каморку. Неўзабаве адыйшоўся й недзе ў калiдоры скрыпнулi дзьверы. Антосеў зрок спынiўся ўверсе, аж пад самай стольлю, дзе маленькае, падоўжанае ваконца загарадзiлi стальной рашоткай. Навет удзень праз тое ваконца не пабачыш нiчога, бо зрок у нейкую сьцяну ўпiраўся.

Пра гэту прыбудоўку калiшняй вiльлi пана Вiлiнскага ня ведаў Антось да часу, пакуль самога сюды прывялi, ночы ўдома схапiўшы. Адно таму, што Антось амаль кожную сьцежку-дарожку й кажны дом у Гацях ведаў, зар'ентаваўся дзе апынуўся. Але якiм чынам правочыў турму-прыбудоўку? Яно, лепш падумаўшы, прыгадаў-бы пэўне-ж, што ад часу прыходу "вызвольнiкаў" людзi пранюхалi дзе запраўдная "народная ўласьць" памяшчаецца, дый трымалiся воддаль яе. Ад часу допытаў, Аксенi й Аўдолi як хто языкi завязаў. Жанчыны пасварылiся, але ўсё-ж неяк выплыла наверх у якiм будынку палатна шукалi.

Ад пачатку арышту ня спынялiся Антосевы допыты. Пачыналася ад "iмя й вотчаства" дзеда й прадзеда. Бацькавага дзеда Антось прыгадваў, ведаў навет, што чатыры валокi зямлi й васьмёра дзяцей меў. Што за людзi былi iншыя дзяды цi бабкi? Сьветлая памяць тым, што на вечны супачын адыйшлi.

Спачатку сьмешнымi здавалiся пытаньнi таго лысага, брытага гарбуза. Спрабаваў абыходзiць, жарты закiдаючы. Адылi кручканосы гарбуз, бязь нiякае лiтасьцi, марудзiў сваё. Тупая, упартая маска, нейкая казённая мумiя. Адно неяк не пасавалi да гэнай маскi разумныя й хiтрыя вочы. Калi глядзелi на цябе, праразалi ўглыб, бачылi наскрозь, здаецца. Выглядала, што нiчога ад iх не схаваеш. Калi бальшавiкова глотка раўла "врёш, сволоч!", здавалася Дзеркачу, што яны адно пацьвярджалi тое, што даўно спасьцераглi рудыя вочы.

Даводзiлася Антосю й сумлявацца. Нiколi-ж у сваiм недаўгiм жыцьцi не спатыкаўся з падобнай праблемай. Хiтры як лiс, практычны жартаўнiк, што любiў пакпiць i навет пазьдзеквацца з чужой помпы, надзьмутасьцi цi звычайнай недарэчнасьцi, ён гэтта адчуваў сябе пад узьдзеяньнем нейкай ня зусiм зразумелай яму брытвы. Выглядала, што брытва цяпер адно зьверху забаўлялася-ёрзала, але вайстрыню яе ўжо добра на сваей скуры адчуваў. Вось яна, глядзi, рэзане ўглыб i тады крывавiць будзеш.

Пасьля прадзедаў, дзеда, бабкi, бацькi й маткi йшлi пытаньнi наконт iншых бакоў "сацыяльнага праiсхаждзенiя". Шмат распытвалiся аб тым, як сталася, што ён адзiн з усей грамады новабранцаў змог дамоў уцячы.

Антось хадзiў па маленькай каморцы, — крокаў зь пяць мо ўдаўжкi й тры ўшырыню, — ды тросься з холаду. У адурманенай бяссоньнiцай галаве хаосам блыталiся розныя думкi. Вось зноў выплыў наперад кручканосы гарбуз: "Я тебе покажу, такая твоя контра!" Здавалася, што недзе знутры крычэў адно сам голас, а пуцатая маска быццам i ня прысутнiчала пры тым.

Нехта накрамзолiў штосьцi на сьцяне. Антось прачытаў:

Цiкава, колькi ўжо праз гэту камору прайшло людзей? Цi сядзелi яны доўга, цi коратка? I чаму гэта бацька ня прыйшоў? Няўжо-ж ён нi стараўся? А мо нi пусьцiлi? За сьцяной чутна хадзiў вецер. Шорах ветру, здавалася, распазнаў-бы Антось — сябра лесу, поля й нiвы, хоць-бы яго пару мэтраў пад зямлю закапалi. Недзе нешта глуха стукала, мабыць аканiца аб сьцяну. Можа бура на дварэ? Цiкава, цi цяпер дзень цi ноч?

Антось стануў, прыхiлiўся да сьцяны, пачаў мяркаваць, калi забралi яго з дому, колькi часу мог быць пад замком. Пяць разоў вадзiлi на допыты. Час тады валачыўся балюча-марудна й паколькi ня бачыў гадзiньнiка, лёгка меру часу трацiлася. Дый што за розьнiца? Так цi гэтак, пакуль духi зь цябе ня выматаюць, мусiць, ня пусьцяць. А мо й зусiм дарогi дахаты ня бачыць яму? Можа на Сiбiр пашлюць?

Дзяцюк здрыгануўся. Тросься, мусiць, ад тэй iнеем пакрытай сьцяны, да якой прыхiлiўся. I здавалася яму, што калi ад холаду гэтта не апруцянее ды на волю выпусьцяць, дык можа здароўем падупасьцi. Не хаханькi-ж галоднаму ў такой халадэчы пасядзець. На дварэ, напэўна, скрыпуча-кусьлiвы мароз. Цяжкая, змучаная галава зноў на сон хiлiла. Але як гэта на халоднай цэментовай падлозе пасьпiш?

Заскрыгаў ключ у замку, скрыпнулi дзьверы й пачулася ўжо ведамае "сьледуй за мной". У пакоi допытаў нi душы жывой. Як i раней, утаропiўся Дзяркач у ледзянавокую маску на сьцяне. Чакаць давялося нядоўга. Кручканосы гарбуз увайшоў шпаркiм крокам, сеў за сталом.

— Табе хто пазволiў сесьцi? — гаркнуў на Дзеркача.

Антось устаў з лаўкi.

— Прозьвiшча! — пачалося ўсё з пачатку.

Антось ня меў магчымасьцi праведаць у раней дапытванных ды вымяркаваць чаму кажны раз пачыналася з таго самага, каб пасьля шматлiкiх "матаў" да галоўнага прыйсьцi.

— Я ўжо вам раней казаў, - буркнуў Антось.

— Скажы яшчэ раз!

— Ну дык нашто гэта? Я-ж ужо расказаў i аб дзядох, i бацькох, i сваё сацыяльнае праiсхаждзеньня. Вы-ж усё запiсалi, — з дакорам паясьнiў Антось.

— Ты это что, мне указывать будеш? что делать? — раўнуў гарбуз. — Я спрашиваю, а ты отвечай! Понял, сукин сын?

— Понял, — буркнуў Дзяркач.

На працягу наступнай гадзiны, цi мо й даўжэй, паўтарылася ўчарашняе й пазаўчарашняе. Быццам першы раз, сьледчы паволi й дбайна запiсваў адказы, курыў i спакойна пераходзiў да наступных пытаньняў.