— Здаецца мне, — пачаў ён, — што наш дзядзька Захарук зь яснага нiяснае зрабiў. Самi ведаеце, што ў каждай гаспадарцы трэба парадак. Так i ў калхозя. Панiмаiця? Каб гэта кажды пачаў якога хочыць каня запрагаць, цi рабiць што яму самому ўздумаецца, дык дзе тады парадак? Панiмаiця вы, цi не?

— Цi ёсьць яшчэ якiя пытаньнi? — зьвярнуўся да прысутных Цiмерман.

Пытаньнi пра гэтак званыя працаднi, падаткi ды прыватную маёмасьць забралi шмат часу. Цiмерман спасьцярог, што i ў гэтай вёсцы ня знойдзеш на шляху ў кагас таго энтузiязму й вялiкага ўздыму, пра каторыя вечна плявузгаюць партыйныя газэты. Як i ўсюды раней, перад iм былi завязаныя языкi, вочы бяз блеску радасьцi, твары бяз жыцьця. I Цiмерманаў зрок затрымаўся на сiвенькiм, зморшчаным чашчавiку, што драмаў побач мажнага мужчыны збоку.

— Калi вы ня маеце да мяне больш пытаньняў, дык я тады да вас маю, урачыста заявiў Цiмерман.

Вочы грамады цяпер яшчэ ўважней сачылi Жыда.

— От вы, грамадзянiн, як ваша празьвiшча й па бацьку? — зьвярнуўся агiтатар да дзеда Якуба.

— Тата, гэта ён да цябе, — зварухнуў лiтоўскага патрыярха Васiль.

— Га? Што? — паволi адчынiў вочы дзед. — Каб яго макарэц, цi нi задрамаў во…

— Вы, грамадзянiн, будзьце ласкавы, — пачаў Цiмерман яшчэ лагадней, як вас зваць?

— Мяне гэта? — упэўнiўся дзед.

— Так, вас.

— Усе завуць мяне дзедам Якубам.

— Добра, Якаў значыцца?

— Ды якi там Якаў, каб яго макарэц! Кажу-ж, Якуб!

— Ну няхай, — сказаў Цiмерман. — Колькi вам гадоў будзе?

Дзед зiрнуў на сабраных, усьмiхнуўся.

— Дзеткам кажу, што ўжо капы са дзьве перавалiла, а так папраўдзе, мусiць даўно за сотню пайшло. Самi-ж вiдзiце, што нiмалады.

— Ну та, гэта вiдаць, — згадзiўся Жыд. — Вы, мусiць, за свой век многа чаго цiкавага перажылi. Так, цi не?

— Чаму-ж не… Многа, браток, многа перажыў, - згадзiўся Якуб.

— Можа й прыгон помнiце?

— Ага, помню й прыгон, каб яго макарэц спапялiў. Помню, яшчо як помню…

— Вы мелi зямлю сваю, цi батрачылi?

— Яно на маiм даўгiм вяку ўсяк было, каб яго макарэц. Была й зiмля, была й бiзьзямелiца…

— А вы задаволены, што савецкая ўлада вас вызвалiла? — прадаўжаў Цiмерман.

Сход слухаў зь вялiкай цiкавасьцю.

— Ад чаго гэта, кажаце, вызвалiлi? — спытаў жвавей.

— Гэта што? Вы ня чулi? — усхапiўся Цiмерман, устаючы. — Ад памешчыкаў, паноў, экспуататараў, белапалякаў, ад тых, што з працы вашых рук жылi. Гэта што такое? Дзе вы былi? Таварыш Бурак, гэта што, у вашай вёсцы нiякай агiтацыi не праводзiцца? Нiхто людзям не паясьнiў аб тых вялiкiх дабрадзействах, якiя прынесла савецкая ўлада?

Зьбянтэжаны Сабакевiч пачырванеў, нiякавата пазiраў то на раённага агiтатара, то на сабраных.

— Чаму-ж не. Агiтацыя праводзiцца, разьясьнялi цэлы час i я сам сьцежкi пратаптаў ад вугла да вугла…

Цiмерман зноў сеў, заклапочана пазiраў на дзеда Якуба. У залi пачалiся шэпты. Косьцiк устаў i зьвярнуўся да дзеда Якуба:

— Я нi знаю, дзед Якуб, чаму ты так гаворыш. Цi ты гэта наўмысна, цi зьдзiцянеў?

Заля ацiхла. Косьцiк затрымаўся, набраў сьмеласьцi й прадаўжаў.

— Ты кажаш, што помнiш прыгон, многа сьвету вiдзiў, знаеш добра што было, як цяжка людзям было жыць пад нянавiсным царызмам i пад белапанскiм iгам. Знаiш як былi народ закабалiлi. Цяперака вiдзiш, што савецкая ўласьць усiм зямлю дала, асвабадзiла ўсiх ад прыгнёту, што прыйшло вялiкае шчасьце пад сонцам сталiнскай канстытуцыi. Можа табе болi, як каму вiдаць, як цяжка было людзям жыць i якое вялiкае шчасьце прышло. Можа табе самому трэба было-б пра гэта ўсё людзям у вушы ўводзiць… Дык ты што? Прыкiдваешся, што ня вiдзiш што сталася? Панiмаiш?

Косьцiк змоўк, але стаяў, быццам чакаў на дзедаву рэакцыю.

— От маладзец ты, Косьцiк, — сказаў дзед шорстка. — Добра во ты мне ўсё расказаў. Цэлае во жыцьцё, каб яго макарэц спапялiў, я сьляпым быў, а цяперака ты мне вочы адкрыў. Помню твайго дзеда ў пялёнках i ўсю радню тваю помню. I скажу табе адно, сынок: як сьвет сьветам, дык нiкога ў сям'i й раднi тваей такога разумнага нi было, як ты ўдаўся. Вырас, разумнiк, уздужэў так, што свайго роднага бацьку за горла схапiў. Маладзец, цаца зь цябе ого якая! Для цябе нiма нi бацькi, нi Бога, ты, мусiць, думаеш, штiо ты сам ёсьць бог. Ну што-ж… ведала вунь цэлая вёска, што ты сабак зводзiць умееш, нiякаму, каб цябе макарэц, сабаку праходу нi даваў. А цяперака во за людзей узяўся. Сын сабачы. Цьфу!

Паднечаны й злосны, дзед Якуб азiрнуўся.

— Iдзем, Васiль, дамоў, нiма тут чаго слухаць, — сказаў сыну.

У залi падняўся гоман.

— Ты вiдзiш во яго! Зьдзiцянеў стары! — тросься Косьцiк, калi Васiль, падтрымлiваючы бацьку, кiраваўся да дзьвярэй.

— Я-ж цябе, такую тваю!

— Ты мне нi пагражай! — адвярнуўся дзед. — Пацалуй ты мне, старому калеку, знаеш у што… Я пражыў сваё, а ты яшчэ не. От пра сябе падумай, чалавекам будзь, калi можаш. Хадзi, Васiль!

Каля паўдня ў сыботу Янiк пачуў звон шорхавак з таго боку ад бальшака. Ля Кмiтавай хаты спынiлася санная брычка, людзi нешта распытвалi Аўдолю. Неўзабаве брычка рушыла й хутка зблiжалася. Добра дагледжаны буланы конь гуляючы ступаў па ўтоптанай дарозе. Дзяцюк, што сядзеў сьпераду на казьле, нацягнуў лейцы й голасна спынiў каня перад Бахмачовай хатай.

На сядзеньнi зь левага боку, апранутае ў чорнае сукно, развалiўся цёмны, даўганосы юнак гадоў пад сямнаццаць, побач яго — круглатварая сярэдняга веку жанчына ў падношаным пальце з футраным каўняром i вялiкай, белай, ваўнянай, махрысткай хусткай на галаве. З правага боку сядзеў мажны, у чорным чыгуначным адзеньнi, зь дзьвюмя чырвонаымi шпаламi на каўняры мужчына ў футранай шапцы. Калi-б навет i тых шпалаў ня было. Янук дадумаўся-б, што гэтыя людзi «адтуль». Штосьцi было ў iх выглядзе й вопратцы. Янук ня ўсьпеў iм добра прыглядзецца, як мужчына спытаў яго парасейску:

— Скажы, калi ласка, малады чалавек, цi тут Пракоп Бахмач жыве?

Янук рот разявiў. Адкуль гэты вялiкi ўраднiк, — абы хто-ж не насiў шпалаў чыгуначнiка на каўняры, — ведаў iмя й прозьвiшча бацькi?

— Так, тут, — адказаў Янук.

— А ты, малады чалавек, можа сын ягоны?

— Так, Пракоп Бахмач гэта мой тата. Зараз пазаву.

Янук шмыгнуў на ганак i ў хату. Посьпех быў лiшнi. Ледзь ня стукнуў бацьку ў лоб у цемнаватых сенцах.

— Стой, куды цябе гонiць?

— Тата, чалавек пра цябе распытваў… нейкi савецкi й цябе знаiць.

— Так? Вiдзiў iх праз вакно. Няўжо-ж гэта Хвёдар?

Шырака адчынiлiся пярэднiя дзьверы. Уважна прыглядаючыся, Пракоп паволi крочыў да брычкi. Чыгуначнiк вылез, затрымаўся, прыглядаўся Пракопу.

— Пракоп, няўжо-ж гэта ты?

— Хвёдар?

Доўга трымалiся ў вабдымках.

— Браток мой любы, якая радасьць, якое шчасьце, нiколi сьнiць ня сьнiў! — захапляўся Хвёдар сустрэчай, цалуючы брата.

— Хвёдар, ты як з таго сьвету. Бог нi бязь мiласьцi, мусiць.

— Ну як жывеш? — пытаўся госьць.

— Пагаворым. Алi-ж, браток даражэнькi, ну нi пазнаў-бы я цябе, каб дзе от так на дарозе спаткаў цi што. Так многа часу сплыло, Божа мой! — гаварыў паднечаны Пракоп i бязрадна стаяў перад братам. — Ну дык чаму нi знаёмiш? Ды прашу, заходзьце ў хату.

— Будзь ласкавы, гэта мая жонка Марыя Iванаўна, а гэта — сын Уладзiмер.

Пракоп пацiснуў вялую руку Марыi Iванаўны й патрос пляменьнiкаву.

— А гэта мой сын Янук, — паказаў на хлопца.

— Мы ўжо раней пазнаёмiлiся.

— Ах, якое шчасьце, якi Бог мiласьцiвы! Гэта-ж падумаць, падумаць толька! — ня сунiмаўся Пракоп. — Мы цэлы час думалi, што на вайне ты прапаў. Але пра гэта пасьля. Заходзьце, калi ласка ў хату.

Госьцi стаялi.

— Ах даруйце, — агледзеўся Бахмач. — Гэта-ж нi падумаў саўсiм, бо галава дурная з той нiспадзеўкi. Адкуль вы прыехалi й адкуль ваш хурман?

— Са станцыi Гацi.

— Хурмана адпусьцiце, а я сам адвязу вас куды трэба. Дык заходзьце ў хату, калi ласка.