«Але-ж i тут нясумяшчальнасьць нейкая. У раёне й гмiне Немцы Беларусам пасады далi, уладу значыцца. Навiт усё зь языкiм iхным, школы таксама. А яны, Палякi, гэта лiквiдаваць маюць. Нямецкiмi рукамi. Здорава! Учора саўсiм ясна й нядвузначна сказана было. Сваймi людзьмi палiцыю абставiлi, значыцца лёгка будзiць».

Праўда мэханiка такой работы ня зусiм ясная Паўлоўскаму была, хоць рацыянальнасьць зусiм простая. Яны, а ня Немцы цi Беларусы, гаспадарамi гэтай зямлi былi. Значыцца лёнданскi ўрад Рэчпаспалiтай ведаў, што рабiў: адных ворагаў рукамi iншых вынiшчаў.

«Алi-ж з гэтымi ворагамi, — адклiкаўся ў солтасавых думках iншы, супярэчлiвы голас, — бальшавiкi унь якiя зьвяругi, колькi народу вынiшчылi. А цяперака яны нашы прыяцелi. А гэтыя во мясцовыя хамы, ледзь нi браты родныя, дык, выглядаiць, што iх трэба нямецкiмi рукамi забiваць. Чэрцi, як гэта ўсё разумець?»

Паўлоўскi пачаў церабiць сваю русую чупрыну, заклапочана тупацль па абшырным пакоi. I рука, амаль мэханiчна, палезла ў шупляду ў куце, выцягнула лiтроўку з настойкай. Дзякуй Богу за добрых людзей! Ня былоб iх, дык ня было-б чым i пахмялiцца! Зь вялiкiм набажэнствам солтыс узяў з палiцы кiлiшак, уважна прыгледзiўся кмiннай зеленаватай настойцы й ашчадна, каб, баранi Бог, кроплi ня страцiць, напоўнiў невялiкую, пуцатую, круглую чарку. Затым, сквапна гледзячы на чарку, старанна ўлажыў корак у пялшку, паставiў лiтроўку ў шуплядку. Зiрнуў яшчэ раз на «непокаляную», весела падмiргнуў iконе левым вокам i адным кiўком пералiў зялёную вадкасьць у рот. Гэты кiвок — тонкае, мэханiчнае майстэрства, практыкаванае доўгiмi гадамi. Малышы, бачачы такi рух, няпэўныя, цi чалавек запраўды чарку выпiў, цi адно вуснамi прылажыўся. Звычайна на вясельлях госьцi, што такiм майстэрствам валодаюць, агульную пашану маюць.

Паўлоўскi ўказальным пальцам выцшер рудыя вусiкi, уважна паглядзеў на пустую чарку, быццам мяркуючы, цi не налiць другую, ды паставiў яе ў шупляду й борзда пачаў хадзiць па пакоi. Трэба было нешта рабiць, але, каб рабiць, трэба спачатку мець пляны. А ўчора зусiм ясна сказалi за каго ўзяцца. Праўда, ня далi зусiм дакладных iнструкцыяў, як i што. Але навошта яны, указаньнi тыя. Цi мала ў яго, Паўлоўскага, глузду? Не дарма-ж яму даверылi, дый практыкi хапала. — Так, так, Бабра слухайся, зь iм працуй, для вока людзкога. За iм нашы сачыць будуць i як толькi што, дык прыбяруць яго… Ты тамака сваiх вясковых i суседнiх актывiстаў, пакуль што… А далей, калi трэба, скажам.

Вясковых актывiстаў? Пятрусь пачаў перабiраць у думках людзей i гэтта ў тупiк залез. Якiх гэта актывiстаў? «Пра Лявона хадзiлi весткi, што ў лес зыйшоў, цi што… Канец згубiўся… Цi старыя Шпунты чаго не даказваюць? Цяперака во, нейкую ўладу маючы, трэба да iх забегчыся, распытацца. Скажуць, нi скажуць, а за язык пацягнуць можна. Павалiцкi Хвёдар як у ваду кануў. Ходзяць слухi, што з разьбiткаў Чырвонай армii й мясцовых падонкаў нейкая партызанка арганiзуецца. Чорт iх знаiць, разьбярыся тут дзе праўда, а дзе плёткi. А калi ў тым зерне праўды ёсьць, дык такiя галадранцы, як Лявон Шпунт i Павалiцкi Хвёдар пэўне-ж туды пацягнуцца. I чаму iх, гадаў, у свой час ня прыхлопалi? Цяпер-жа, калi генэрал Сiкорскi iз Сталiным дагаворацца, дык iз гэтай брыдой, далiбог, трэба будзе працаваць разам. Камiчная сiтуацыя! Цьфу!»

Пятруся Паўлоўскага ногi больш энэргiчна па пакоi заварушылiся. Часта пазiраў на «непакаляную» але думкi ягоныя былi дзесь далёка, на вярхох. «Як яны, чэрцi, там хiтраць, — думаў. — А тут на нiзе ведай куды й як павярнуць. Але-ж… Ягонае заданьне перадусiм сьлядзiць, быць вушамi й вачмi Рэчыпаспалiтай, iнфармацыю наверх падаваць. Лiквiдаваць, у выпадку патрэбы, будуць нямецкiмi рукамi… А Немцы, чэрцi, доўга нi цацкаюцца. Данос ёсьць, што камунiст? Цап яго, бабах! — i чалавека няма. Ну а данос такi зьляпiць дзiцячая забаўка. Учора адзiн пан пра гэта расказваў. Ён яшчэ з польскiх часоў судовыя сьпiскi й некаторыя акты захаваў. Для нагоды, — кажа, судовыя дакуманты прадставiць можна. За што судзiлi? За камунiзм. А для Немцаў камунiзм гэта тое, што для гiшпанскага быка чырвоная шмата. Як проста й хiтра!»

Солтыс спынiўся ля замурзанага вакна. Над могiльнiкам расьсеялася iмжака й выразьней паказалiся ў абдымках сястрыцы сосны. Чарка настойкi апэтыт нарадзiла. Учора мала пiў. Мiж тых паноў ня зусiм удома адчуваўся, хоць i рэкамэндаваў яго Бжончэк, цяпер гэр Бронхэр, з самага верху значыцца. З тымi людзьмi блiжэй зьнюхацца трэба. Тымчасам… Ага, актывiстаў сачыць.

Перад солтысам паўстаў звычайна паўстрыманы, загадкавы, на язык войстры Антось Дзяркач. З гэтым дзяцюком нiколi надта блiзкiх адносiнаў не ўдалося наладзiць. I не ягоная-ж, Паўлоўскага, гэтта вiна. Вось Дзеркача на воку трымаць трэба. Ад польскае армii ўцёк i ад бальшавiкоў ледзь не з таго сьвету вярнуўся. Хiтранькая цаца. Слова лiшняга зь яго ня выцягнеш. Да Бураковай Нiны прылiзаўся. Вось пра гэтага трэба пранюхаць. Пакуль Немцы якiмi паперкамi заваляць, трэба многа пра каго й шмат чаго праведаць.

Ад такой канкрэтнай думкi Паўлоўскаму аж на сэрцы палягчэла. Ня схiльны быў да вялiкiх роздумаў. Згадалася тая абшмуляная, некалi за польскiх часоў аж па бакох працёртая «тэчка» й зухаваты, фанабэрысты капялюш. Гэныя атрыбуты калiшняга мясцовага аўтарытэту дзесьцi ў клецi, на дне жончынага пасажнага куфра ляжалi. Трэба паглядзець, можа чэрцi мышы дабралiся, цi моль якая. Спатрэбяцца яны, цi не?

Пры гэткiх думках Паўлоўскi ўзяў зь цьвiка ўжо засаленую, як казалi «абнародаваную» савецкую кепку, каторую зацягаў пры нядаўняй уладзе, калi наўмысна апусьцiўся, незаўважным стараўся быць, нiзкага профiлю трымаўся, на вочы людзям мясцовым рэдка паказваўся, каля гаспадаркi бэрсаўся, розныя «кулi» й «налогi» цягаў.

Нацiснуў кепку на лоб. Скрыпнулi дзьверы. На дварэ праз васеньнюю iмжаку намагалася выглянуць сонца. Весялей, здавалася, дзерлi глоткi на чубе Архiпа празяблыя вароны. З будкi выскачыў Мурза, кiнуўся Паўлоўскаму на жывот. Гаспадар пагладзiў сабаку. Пастаяўшы на ганку, памяркаваўшы, Паўлоўскi наважыў заглянуць да Зянькевiча. У лекара, як заўсёды, ня спынялася чарга нямоглых. А разам зь iмi плылi ў хату й навакольныя навiны. Калi ў каго, дык у дзядзькi Зянькевiча можна масу чаго даведацца.

Сьцюдзёнае, валавянымi хмарамi засланае, неба як мага хавала дзесь на паўднёвай акраiне Гаравацкай пушчы зьняможанае сонца. Сыпала дробнай белай пацярухай, а тонкi лёд намагаўся пакрыць разводзьдзе на лугах. Зазiмак выпрабоўваў сiлы. З усходу дзьмухаў пранiзьлiвы золкi вецер.

У гэткае надвор'е гаспадара знойдзеш пры познай малацьбе ў гумне, пры мялiцы зь лёнам або iншай хатняй працы. Трэба-ж абставiць кулямi саломы, каб ня ўлез зiмою ў хату нягоднiк вецер, — драўляныя сьцены хаты, абсыпаць кастрай нiз, пазатыкаць дзiркi ў падстрэшшах хлявоў, даць новы насьцвiл саломы для статку, упарадкаваць гаспадарскае земляробнае знарадзьдзе дый цi мала яшчэ чаго.

Жорны пайшлi ў рух незадоўга пасьля бальшавiцкага «вызваленьня» й выглядала, што ня будзе iм супыну. Млыны, некалi адабраныя бальшавiкамi ад сваiх уласьнiкаў, пераважна Жыдоў, цяпер апынулiся ў руках новага акупанта, якому селянiн ня зусiм давяраў. Рызыкоўным стаўся i давоз на млын зярна. Як нiколi раней, селянiн палягаў на сваю кемлiвасьць i прымiтыўныя прылады працы.

Амаль парвалася гандлёвая сувязь iз горадам. Жыдоў з Гацяў выгналi ў Глыбокае й прыйходзiлi весткi, што ўсiх глыбоцкiх i вакольных Жыдоў паселяць у аднэй часьцi места, якое будзе называцца «гетта», каб выпаласкаць рэшткi золата цi iншых каштоўнасьцяў.

Адсутнасьць прадуктаў першае патрэбы, перадусiм солi, цукру й нафты, хоць надта-ж дакучлiвая, ня была неперамагальнай. Чаго добрага, на бяду чалавек мог абыйсьцiся й бяз гэтага. А праныры рабiлi абмен тавараў на чорным рынку, за якiм акупант, заняты ваеннымi справамi, ня меў часу сачыць. На паўдзённым баку Гацяў, ля двух адножных чыгуначных шляхоў людзi знайшлi ўкопаныя ў зямлю цыстэрны, напоўненыя неачышчанай чорнай нафтай. Паспрабавалi палiць у лямпах. Капцiла надта, але гарэла. Асаблiва хутка згараў прасякнуты смалой кнот. Дый гэтаму далi раду. Пакуль агледзiўся акупант, мясцовыя сяляне бочкамi й вёдрамi выцягалi тую чорную нафту й толькi таму доўгiмi васеньнiмi вечарамi па вясковых хатах гарэлi лямпы.