Злодзеі мелі ў Следчым камітэце свайго інфарматара — «гінта». Яму досыць добра плацілі, і ён звычайна паведамляў блатным пра ўсе перасоўванні «лягавых». Але «гінт» гэты не заўжды ўсё ведаў і не заўжды мог папярэдзіць. Затое за хабар дапамагаў даставаць блатных на свабоду.

Гэты агент падтрымліваў кантакт толькі з Жабам і Янкам Залатым Зубам. Менавіта ён патлумачыў справу налёту на маліну Марэцкага. Жаба і Янка знайшлі засвечанага Казіка, і адбылася «дзінтойра». Гэтым разам таемная. Доказы былі відавочныя, і Маміду вынеслі смяротны прысуд. Пачалі распрацоўваць выкананне. Казік прапанаваў, што ён сам, раз ужо засвечаны, прыйдзе на маліну Маміды і прыбярэ яго. Жаба не пагадзіўся. Справа была ў тым, каб Маміда выдаў, каму з «гінтоў» ён злівае інфармацыю. Гэтага інфарматар Жабы і Янкі — агент Следчага камітэта — казаць не хацеў. А злодзеі не ціснулі, бо цанілі прафесійную салідарнасць.

Нягледзячы на ўдаваную прастату, Жаба быў «прэзідэнтам» і «суддзёй» менскіх злодзеяў у тыя часы. На гэтую пасаду яго ўзняла непарушная рэпутацыя сярод фірмовых блатных горада. Ён здабыў яе толькі сваім нязломным характарам і вялікай сілай духу. У зладзейскім свеце, як і ў свеце турэмным, палітыкай пасады і рэспекту не атрымаеш. Там кожны займае такое месца, якое належыць яму паводле ягоных духоўных якасцей. У свеце сумленных людзей брудныя падлы і духоўная галота махлярствам і подласцю могуць здабыць уладу над людзьмі і аўтарытэт. У падпольным свеце гэта немагчыма.

Назаўтра з раніцы Жаба паклікаў да сябе Тоську Сароку. Яны раіліся амаль гадзіну. У той самы дзень Тоська доўга круцілася побач з малінай Маміды. А калі злодзей выйшаў у горад, быццам бы выпадкова з ім сустрэлася. Яны пайшлі разам на рынак, а пасля на абед. Тоська ўмела быць залётніцай, і Маміда раставаў ад захаплення ў яе спрытных ручках. Даліншчыца прызначыла яму спатканне ў Губернатарскім садзе, у алеі побач з Вясёлай вуліцай. Яны павінны былі сустрэцца там а восьмай і разам пайсці ў кіно.

Маміда з’явіўся пунктуальна. Тоські яшчэ не было. Злодзей праходжваўся алеяй. Вакол панаваў змрок.

Поруч з Мамідам з’явілася чалавечая постаць. Наблізіўшыся на два крокі, Маміда ўбачыў не чаканую кралю, а ўзломшчыка Паўла Чорта. Чорт быў вядомы сваёй каласальнай фізічнай сілай.

— А ты што тут робіш? — сказаў быццам бы здзіўлены Павел.

Маміда крыху сумяўся.

— А так сабе, праходжваюся.

Павел працягнуў да яго руку і, парукаўшыся, далоні ягонай больш не выпусціў.

— Чаго табе трэба?! — ускрыкнуў Маміда.

— Маўчы, курва! — адгукнуўся Павел і ціха свіснуў.

З блізкай лаўкі, нябачнай у цемры, падняліся Янка Залаты Зуб і Філіп Лысы. Яны падышлі да Маміды і Чорта. Таварыства скіраваліся ў кут саду. Там яны былі, быццам у лесе. Зрэшты, у такі час, у такое надвор’е ўвесь вялізны сад быў пусты.

Маміда ведаў, што справа ягоная кепская. Ён зразумеў, што Тоськай яго завабілі. Заўважыў у руцэ Янкі пісталет, але і цяпер працягваў выкручвацца.

— Хлопцы, чаго вам трэба?.. Я такі ж блатны, як і вы… Мяне Казік са злосці падставіў… А Маньку я ўсю долю аддам…

Злодзеі не адказвалі. Толькі Чорт мацней выкруціў яму руку і сказаў:

— Ціха тут!

Яны прыйшлі ў кут саду Там Маміду сказалі стаць на калені.

Да яго звярнуўся Янка:

— Калі скажаш, якому сабаку ты здаў Казікаву маліну, то мы падорым табе жыццё і валі з Менска. Каб нагі тваёй тут не было. Калі не — мы з цябе скуру злупім.

Маміда маўчаў. Ён ліхаманкава думаў: «Калі скажу, я капорнік[40]… не — смальнуць у макаўку…»

І ён сказаў:

— Сіньцоў…

— Ага! — адгукнуўся Янка. — Я так і думаў. Хітрая змяюка.

Янка бліснуў пісталетам. Прагучалі два стрэлы, і Маміда асунуўся на зямлю. Насуперак законам, слова свайго злодзеі гэтым разам не стрымалі.

З нагоды «дзінойры» над Мамідам раскажу адну дробную справу, якая, што праўда, не мае аніякага дачынення да сюжэта гэтага рамана, але я лічу яе характэрнай дэталлю жыцця.

Быў у Менску дробны злодзей Цюхцяй. Краў ён па сарайчыках, падвалах, малых крамках на ўскрайку горада. Цюхцяй амаль усё рабіў сам. Скупшчыкам у яго быў Нахім, чалавек вельмі подлы, сквапны і хітры, але, нягледзячы на ўсё гэта, злодзей жыў з ім у згодзе і яму «апыляў фацыентаў з блату». Аднойчы Нахім сказаў Цюхцяю, што дасць яму палову грошай, а на другую палову дасць «ксіву»[41]. Так і вырашылі. Нахім даў Цюхцяю, акрамя грошай, «ксіву» на 3 000 ост-рублёў.

Неўзабаве Цюхцяй трапіўся. «Ксіва» захавалася, і злодзей пераслаў яе з кічы жонцы, каб тая атрымала грошы, але скупшчык плаціць адмовіўся. Сказаў, што грошы аддасць толькі Цюхцяю. Жонка злодзея паскардзілася блатным. Справа дайшла да Жабы. Жаба выправіўся на Лагойскі тракт да рабіна Меўдахея. Акурат у ягоным раёне і жыў скупшчык.

Жаба добра ведаў ідыш, і, хоць рабін размаўляў па-руску і па-польску, гутарку яны вялі на ідыш. Рабін выслухаў злодзея і загадаў меламеду[42], які меў вольную ад навучання дзяцей хвіліну, паклікаць да яго Нахіма. Жабу ён сказаў прывесці жонку Цюхцяя і прынесці «ксіву».

Праз гадзіну адбылася нарада ў рабіна. Скупшчык быў здзіўлены, бо справу рабін акрэсліў каротка і востра. З расповеду Жабы я ведаю, што нарада праходзіла так:

— Ты выпісаў гэту «ксіву» на 3 000 рублёў?

— Так.

Рабін звярнуўся да жонкі Цюхцяя:

— Ты жонка таго чалавека, якому Нахім выпісаў «ксіву»?

— Так.

Рабін зноў звярнуўся да скупшчыка:

— Чаму ты не аддаў ёй грошы?

— Я магу аддаць грошы таму, каму даў «ксіву».

— На «ксіве» няма імя. Грошы можа забраць любы, хто табе яе верне. А тым больш жонка, у якой цяпер забралі мужа.

— Я маю права выплаціць грошы толькі Цюхцяю.

— Права ты маеш, але праўды не маеш. Калі ты сёння не выплаціш ёй гэтыя грошы, то хай яна прыйдзе да мяне заўтра, я аддам ёй гэтыя грошы за цябе. Гэта бедная і няшчасная жанчына, яе нельга крыўдзіць.

Такое было рашэнне рабіна. І хоць скупшчык і супраціўляўся, але ў той самы дзень выплаціў грошы Цюхцяевай жонцы.

У вадзе, у паветры, у лесе ўсё сапраўднае. Акула — гэта акула, арол — арол, воўк — воўк. Калі акула прыкінецца плоткай — ніхто ёй не паверыць. Воўк таксама не будзе ўдаваць вавёрку. А ў звычайным жыцці шакал паспяхова прыкідваецца вавёркай, і ўсе захапляюцца: «Глядзіце, якая міленькая вавёрачка!»

Наша грамадства дзіўнае. Брудныя падлы і духоўная галота часта граюць галоўныя ролі і з’яўляюцца аўтарытэтамі. У крымінальным свеце так не атрымаецца. Там чалавек можа заняць толькі тое месца, якое яму належыць. Уваходзячы ў турэмную камеру, чалавек пакідае за яе мурамі ўсю тую зброю, якая дазваляла яму, насуперак законам прыроды, займаць неадпаведнае становішча. У камеры і ў турме вязень атрымлівае такое месца, якога ён варты. Яго пазіцыю ў турме вызначае сіла характару і волі. Там жыццё, быццам гадзіннікавы майстар, размяшчае ўсё на адпаведных месцах. Турэмная адміністрацыя можа прызначыць вязню аддзяленне і камеру. Пазіцыю сярод вязняў вызначыць ягоны характар.

Натуральна, што турэмная эліта складаецца з прафесійных злачынцаў. Яны маюць вызначальнае слова і ад іх часта залежыць лёс турмы. Прафесійныя злачынцы выступаюць у якасці палітычнай сілы, з якой вымушаныя лічыцца і вязні, і адміністрацыя.

Падрабязней я напішу пра гэта ў кнігах, адмыслова прысвечаных гэтаму жыццю. Тут толькі згадаю, каб сказанае мной не зразумелі няправільна. Да фраера ў турме сукамернікі не палезуць: да яго няма даверу, з яго поглядамі не лічацца, але калі ён праявіць сілу духу і салідарнасць, то пашана яму будзе надзвычайная — за тыя ж якасці, праяўленыя на свабодзе, яго наўрад ці паважалі б больш.

Галоўная сіла ў турме — гэта не сотні і не дзясяткі вязняў, а часта толькі некалькі чалавек. Часам адміністрацыя, хоць і гне сваю палітыку, выяўляецца бездапаможнай у змаганні з імі. Іхні ўплыў на рэшту арыштантаў такі вялікі, што яго нельга не браць у разлік. Былі выпадкі, калі адміністрацыя старалася знішчыць аднаго з такіх турэмных дыктатараў. Часта гэта быў хворы, слабы фізічна чалавек. Тады «без нагоды» ўздымаліся бунты, якія часам заканчваліся крывёю. Адміністрацыя турмы пазбягае такіх рэчаў, бо яны сур’ёзна ёй шкодзяць. «Сапраўдныя» вязні дарма на вочы не «палезуць»: «Ёсць турмы — то павінна быць і ўлада ў іх», але за правы свае яны пастаяць і ў сваім асяроддзі сочаць за дысцыплінай. Лёсу капорніка можна толькі паспачуваць.