Менская турма мела добрую рэпутацыю. Камеры былі светлыя, з вялікімі вокнамі. Былі легематы (асобныя нары, што апускаліся на ноч). Перапоўненасці не было. Турма была разлічана на пяцьсот вязняў, і прыкладна столькі ўтрыманцаў у ёй і было.

Вязніца займала доўгі трохпавярховы гмах з чырвонай цэглы. Па перыметры ішоў высокі цагляны мур. Канцылярыя размяшчалася ля брамы з боку Серпухаўскай вуліцы. Там таксама быў пакой для сустрэч з вязнямі.

Унутры ў турмы было тры аддзяленні: ніжняе, сярэдняе і верхняе — адпаведна паверхам. На ніжнім і верхнім паверхах сядзелі менш сур’ёзныя вязні: з кароткімі тэрмінамі, ужо пасля судоў або пакараныя за дробныя злачынствы. На сярэднім узроўні, уцячы адкуль было складаней за ўсё, сядзелі найбольш сур’ёзныя злачынцы. Адміністрацыя ўмела і спрытна іх класіфікавала. Часам рэцыдывіста, які трапляўся на дробным крадзяжы або сядзеў мізэрны тэрмін, кіравалі на сярэдні ўзровень. А селянін, асуджаны за забойства або проста прыгавораны да 6 або 10 гадоў, сядзеў у ніжнім калідоры, і яго нават не забіралі працаваць. Функцыі калідорных выконвалі амаль адны злодзеі. Тады не ўзнікала непаразуменняў пры дзяльбе супу і хлеба. Бо такіх калідорных паважалі фраеры, і для турэмнай эліты яны былі «сваімі» людзьмі.

Яся размясцілі на сярэднім узроўні. Яму пашкодзілі ўцёкі з ізалятара і супольніцтва з рэцыдывістам Баранам. Яны сядзелі ў розных камерах, але лёгка маглі падтрымліваць сувязь праз малявы і вусна — з дапамогай сваіх хлопцаў-калідорных. Яшчэ ў следчым аддзяленні супольнікі распрацавалі паказанні і трымаліся іх надалей. У трэцяй камеры Ясь сустрэў Балерона, з якім яны акурат разам былі на грандзе. Там было яшчэ двое блатных: Давідка, які сядзеў за ўзлом крамы, і Зыхер. Зыхер на зладзейскім жаргоне значыць «пэўна», «дакладна». Злодзея так назвалі, бо ён увесь час казаў, што робіць толькі «на зыхер». Ён быў спецыялістам па абкраданні жабракоў. Магчыма, гэта і дзіўна, але Зыхер цудоўна гэтым зарабляў і не трапляўся. Цяпер ён сядзеў па левай справе. Яго ўзялі ў Серабранцы. А паколькі ён меў пры сабе шмат грошай і не мог пахваліцца легальнасцю іх паходжання, яго забралі на Серпухаўскую. Там на стаўцы яго пазнала служанка нейкай сям’і. І Зыхер вымушаны быў сядзець за «павуціну»[43], якой не браў.

Спецыяльнасць сваю ён абраў выпадкова. Фраеры «здалі» яму жабрака. Запэўнівалі, што ў таго шмат грошай. Жабрак жыў на ўскраіне горада, ва ўбогай кватэрцы. Справа была лёгкая, і Зыхер, як толькі жабрак выправіўся на сваю работу, пачаў апрацоўваць яго жытло. Часу было досыць, таму ён старанна праверыў пакой і куханьку. У сенніку знайшоў дзесяць з гакам тысяч ост-рублёў, некалькі тысяч царскіх банкнот і крыху керанак. А ў коміне намацаў бляшаную скрыначку. У ёй было шмат срэбных манет і каля тысячы рублёў золатам. Усё гэта разам было значнай сумай. Зыхер аддаў дваццаць адсоткаў наводчыку і з таго часу пачаў спецыялізавацца на абкраданні жабракоў, амаль заўжды беручы вялікія кушы. Яго кліенты ніколі не падавалі заявы ў паліцыю і ніколі не расказвалі пра іх каму-колечы, не жадаючы прызнаваць, што на жабрацтве яны сабралі някепскія капіталы. Таму Зыхер працаваў пэўна і бяспечна.

У трэцяй камеры сядзела сямнаццаць чалавек. Столькі, колькі было нараў. Акрамя згаданых, тут сядзелі таксама менш вядомыя злодзеі, некалькі дылетантаў і трое фраераў. Улюбёнцам камеры быў Давідка — малады, вясёлы, дасціпны габрэйчык. У злодзеяў няма шавінізму. І Давідка займаў сярод іх такую пазіцыю, якая належала яму як фірмоваму, характэрнаму хлопцу.

Два разы на тыдзень са свабоды для вязняў прымалі перадачы. Злодзеі ўсім дзяліліся пароўну. Фраераў абміналі і ад іх таксама нічога не бралі. Іх пакідалі на эксплуатацыю калідорным, якія «мылі» фраераў без усялякага сораму.

Калі нейкі фраер не атрымліваў дапамогі са свабоды, а вязнем быў салідным, то злодзеі яму дапамагалі. Рабілі гэта нядбайна, з літасці, але калі самі мелі досыць, то галадаць сукамерніку не дазвалялі. А вось калі заўважалі, што фраер фальшывы і ўпарты, то маглі атруціць яму жыццё. Не дапамагалі скаргі і пераводы ў іншую камеру. Гэта толькі пагаршала сітуацыю фраера, бо за імі ішоў «цынк»[44], і ў іншых месцах яго прымалі асабліва варожа. Часам нават запісвалі ў капорнікі. Лёс ягоны тады быў жудасны. Адміністрацыя не ведала, куды такіх падзець, каб абараніць ад пераследу.

У той дзень, калі Яся кінулі ў камеру, вячэра была добрая. Гарохаўка. Вязні елі па чацвёра з медных бачкоў. «Свае» заўжды збіраліся разам. І спалі таксама поруч. Сваім і калідорныя заўжды налівалі больш ежы з цэбраў. Пасля вячэры фраеры па загадзе старасты — ім быў Балерон — прыбралі камеру і памылі посуд. Да пераклічкі была яшчэ гадзіна часу.

Давідка сядзеў на акне і спяваў зладзейскую песеньку.

Балерон, Зыхер і Ясь размаўлялі, седзячы на падаконні. Ясь пераказваў ім навіны са свабоды і Следчага камітэта. Хоць турма і падтрымлівае заўжды кантакт са свабодай і ведае, што там адбываецца, але Ясь ведаў усё глыбей і падрабязней… Змрок ахутаў камеры. Усім было сумна. Гэтыя вечаровыя гадзіны падсоўвалі розныя думкі і ўспаміны. Уласна кажучы, на свабодзе зладзейскае жыццё пачынаецца ўвечары.

Урэшце на сярэднім калідоры пачалася пераклічка. Вязні сталі шэрагам — ад дзвярэй уздоўж камер. Стараста дакладваў пра колькасць вязняў у камеры. Іх пералічвалі. Нядбала правяралі краты ля двух акенцаў. Пасля трэба было чакаць, пакуль праверка абыдзе ўсё аддзяленне. Толькі тады апускалі легематы, абапіраючы іх аб козлы, і ўкладваліся спаць.

Гэты вечаровы час быў найлепшы. Надыходзіла доўгая ноч. У сне вязень мог пакінуць турэмныя муры і… жыць…

У турме ведалі, што на горад насоўваецца бальшавіцкі фронт. Немцы хутчэй без бою пакідалі ўсход і адступалі з горада. Большасць арыштаваных з нецярпеннем чакала прыходу бальшавікоў. Верылі ў тое, што яны выпусцяць зняволеных або прынамсі правядуць маштабную амністыю. Памяталі таксама, што пасля рэвалюцыі, на пачатку 1917 года, выпускалі ўсіх вязняў. Толькі старыя, фірмовыя злодзеі не давяралі «таварышам».

У сёмай камеры, дзе сядзеў Баран, было найбольш тузоў падпольнага жыцця. Пачуўшы, што набліжаюцца бальшавікі, яны адразу ж усталявалі рэгулярную, бесперабойную сувязь са свабодай. Рэч была ў тым, каб ведаць дзень, калі немцы пакінуць горад. Было дамоўлена, што ў гэты дзень аднаму з вязняў з іх камеры перададуць вялікую галаву белага сыра і вялікі бохан хлеба. Вязень той быў з вёскі, а загарадным зняволеным, якія не маглі рэгулярна атрымліваць харчовыя перадачкі, можна было перадаваць прадукты ў любы час дня.

Сёмая камера сярэдняга калідора стала рыхтаваць масавыя ўцёкі… Злодзеі вырашылі не чакаць бальшавікоў, а здабыць свабоду ўласнымі сіламі. Паміж камерамі, сярод сваіх хлопцаў, закружылі малявы. Фраераў у гэтыя справы не ўводзілі. Ім не верылі. А вось блатныя ўсяго сярэдняга калідора ведалі, што рыхтуюцца ўцёкі. Пра гэта размаўлялі так, каб іншыя вязні не пачулі. Але, нягледзячы на гэта, адчувалася, што збіраецца штосьці важнае.

Тым часам на рабоце трапіліся разам Янка Залаты Зуб і Ігнат Кулікоўскі. Іх скіравалі ў сярэдні калідор, у сёмую камеру. Гэта была камера, прызначаная амаль выключна для вядомых турэмнай адміністрацыі рэцыдывістаў. Лічылі за лепшае трымаць іх разам — навідавоку. Часам туды падсаджвалі і капорнікаў — для назірання. Але доўга яны там не затрымліваліся. Злодзеі ўмелі пазбаўляцца ад такіх. Затое сумленных хлопцаў прымалі.