«Падпольны» Менск затаіўся. Чэсік Свабода казаў Грамадзяніну, якога заспеў у трушчобе Цыпы:

— Калі ўжо прыйдуць таварышы! Жыцця няма ад гэтых буржуйскіх халуёў!

Грамадзянін уважліва агледзеў яго задуменнымі вачыма:

— А што, думаеш, бальшавікі нам дапамогуць?

Свабода загарэўся:

— Я не думаю, а ведаю! Гэта камуністы, якія нясуць хлеб і свабоду ўсім бедакам, усім ахвярам буржуазнага свету.

— Ну, пабачым…

Тамаш Хурдзіч вярнуўся дамоў п’яны. Ужо некалькі дзён ён злаваўся з дурной нагоды. Колькі дзён таму на Захар’еўскай ён сустрэў Барана. Злодзей спыніўся. Засунуў рукі ў кішэні і ўважліва прыглядаўся да Хурдзіча, быццам да нейкага незвычайнага звера: погляд гэты быў поўны іроніі і пагарды. Хурдзічу язык часаўся ад зняваг і абраз, але ён стрымаў іх у сабе. Збаяўся. І ўсведамленне ўласнага страху перад гэтым «зяцем» так яго раззлавала, што ён пачаў піць. Гэта доўжылася ўжо некалькі дзён. Цяпер, ужо дома, Хурдзіч шукаў зачэпкі для скандалу. У сенцах ён убачыў адчыненыя дзверцы на гарышча. Хістаючыся, ён палез наверх. З гарышча выбег кот. Хурдзіч паспеў пхнуць яго і скіраваўся да галубоў. Дзверы ў галубятню былі прачыненыя. А ўнутры ў жаху кідаліся птушкі. Адзін задушаны голуб ляжаў на зямлі. Кот не паспеў яго зжэрці, ад другой птушкі засталіся толькі косткі і пер’е.

Хурдзіч выбухнуў плынню рускай лаянкі. Бразнуў дзвярыма на гарышча і скаціўся па лесвіцы ў сенцы.

— Нюра! — рыкнуў ён на жонку.

Жанчына з мокрымі па локці рукамі выйшла з кухні. Убачыла твар мужа і жахнулася.

— Чаму дзверы на гарышча адчыненыя? Мне кот галубоў падушыў!

— Я бялізну вешаю. Як заўжды. Ты сам пакінуў галубятню адкрытай. Я бачыла. Думала, ты там робіш штосьці.

— Думала яна! Я цябе навучу думаць!

Хурдзіч штурхануў жанчыну ў грудзі так, што яна ўсім целам адляцела да сцяны. Пасля схапіў яе за шыю і страсянуў.

— Думала яна, падла! Не думаць трэ было, а глядзець.

Абвінавачванне ў нядбальстве канчаткова вывела Тамаша з раўнавагі. Ён трос жонку. Біў ёю аб сцяну. Глуха рычаў у шаленстве:

— Я вас, халеры, навучу розуму!

Раптам ён адчуў, што цела жанчыны аслабла. Ён адпусціў яе. Нюра асунулася на падлогу.

Хурдзіч апамятаўся. Лінуў жонцы ў твар вялікі кубак вады. Але жанчына не прытомнела. Тамаш аднёс труп у спальню і кінуў на ложак. Ён быў ашаломлены. Не мог паверыць, што Нюра памерла. Трос яе. Думаў, што яна прыкідваецца. Алкаголь выпарыўся з ягонай галавы. Ён паклікаў Юліка.

— Ляці хутчэй па Паўлінку. Скажы, што маці памерла. Няхай адразу ж сюды ідзе.

Хлопец знайшоў Паўлінку ў краме. Перапужаны, ён паспешліва пераказаў ёй бацькавы словы. Паўлінка адразу ж зачыніла краму і пабегла дамоў. Там яна сцяміла, што і як, і адразу ж узялася за работу. Паклікала лекара. Стасю — трынаццацігадовую сястру — адправіла прыбірацца ў кухні, бо нябожчыца не дапрала бялізну. Бацьку, якога яна неспадзявана перастала баяцца, сказала:

— А вы, тата, тут не швэндайцеся, а падумайце, як труну зрабіць!

— Што-о? — інстынктыўна сказаў Тамаш і насупіў бровы.

Баран цяпер найчасцей сядзеў дома. Нават узяў некалькі замоваў. Апошнія арышты непакоілі яго.

Раніцай Паўлінка ішла ў краму. Вярталася на абед. Пасля зноў гандлявала і вярталася ўвечары. Пасля вячэры яна звычайна сядала падлічваць касу. Было відаць, што гэтыя хвіліны для яе найбольш прыемныя.

Баран усё яшчэ назіраў за ёю. Ён бачыў, як Паўцін твар падчас падліку грошай напаўняўся значэннем і жыццём. Вочы блішчалі. Называючы пасля падлікаў суму даходу за дзень — часам гэта былі даволі вялікія грошы, — Паўлінка ажно свяцілася ад шчасця.

Баран не давяраў ёй, але па-ранейшаму кахаў. Кахаў, нягледзячы ні на што. А Паўлінка была з ім шаўковая. Казала пяшчотныя словы. Салодка ўсміхалася. Нават у эратычных стасунках узяла на сябе вядучую ролю. У яе быў рэдкі, як на жанчыну, стыхійны тэмперамент і багатая фантазія. А паколькі пачуцця сораму яна не мела зусім, то абыходзілася з Алікам свабодна, а нават і разбэшчана. Паўця меркавала, што гэта найлепшы спосаб цалкам падпарадкаваць яго. Барану ейныя пяшчоты прыносілі вялікую асалоду, але былі і непрыемныя таксама. Ён занадта кахаў дзяўчыну, каб ставіцца да яе як да інструменту задавальнення. Але душа і спагада Паўці былі яму недаступныя — як недаступнае было і ейнае каханне. Яна не магла даць яму таго, чаго наогул не мела. Кахаць яна магла толькі сябе і плады сваёй фантазіі. Яна была пустая, легкадумная, нават дурная. Але вельмі ганарлівая. Сэрца Паўлінкі было пустое і фальшывае. Сэрца Аліка было вернае, велікадушнае і скалечанае.

Пасля матчынай смерці Паўлінка вымушаная была заняцца пахаваннем і домам. Увечары яна на хвілінку зазірнула да Барана. Хутчэй па патрэбныя ёй рэчы, чым каб паведаміць пра смерць маці. Яна сказала:

— Алічак! Я колькі дзён буду занятая дома. Ты тут справішся!

— Добра, — адказаў Баран.

Ён усё яшчэ сядзеў дома. Працаваў. Сам гатаваў. І думаў, думаў, думаў…

Калі ў кватэры зняць са сцяны карціну або люстра, якое даўно, хай сабе і без патрэбы, там вісіць, адчуваецца недахоп чагосьці. Нас уражвае і непакоіць пустое месца. А калі не стае каханай жанчыны — магіла. Халодная, цяжкая пустка. А ў ёй жыве чалавек з парванай душой, які пакутаваў усё жыццё. Падманлівым каханнем ён ратаваў сябе.

Вечарамі Баран ішоў да Мілага і прыносіў яго ў майстэрню. Сабака хапаў зубамі рукі свайго гаспадара і заціскаў сківіцы. Але ніколі не пракусваў скуру. Гэта была ягоная дзіўная пяшчота. Бо Мілы любіў толькі аднаго чалавека і толькі аднаму чалавеку давяраў. Ягонае беднае сабачае сэрца таксама павінна было любіць, каб ратавацца ад пусткі і пачварнасці жыцця.

Ясь ціха пагрукаў у акно Марусі Лобавай. Жанчына амаль адразу адгукнулася. Яшчэ не ўбачыўшы Яся, яна сказала:

— Ясь, ты?

Быццам бы чакала яго.

— Я. Адчыні.

Ясь распавёў пра свае ўцёкі. Маруся жахнулася:

— Божа, як ты выглядаеш!

Яна пачала шукаць для яго бялізну і адзенне.

— Ведаеш, па мяне могуць прыйсці.

— Пачуем. Вылезеш праз акно. Зрэшты, зараз усё будзе.

Праз чвэрць гадзіны Ясь быў гатовы. Ён радаваўся, што абачліва пакінуў у Марусі свае рэчы. Яго падранае адзенне і бялізну Маруся вынесла ў сарай і засунула за складзеныя дровы. Каб у кватэры не было доказаў.

— Што ты цяпер будзеш рабіць?

— Я засвечаны. Буду хавацца. Малін хапае. Зраблю левыя паперы.

— Бедны хлопчык… Ты стаміўся? Можа, хочаш адпачыць?

— Не. Я не засну. Зранку пайду на маліну. Хлопцы мне дапамогуць… Цяпер я на могілкі. Пасяджу там да раніцы.

— І я з табою.

— Добра.

Маруся зачыніла кватэру, і абое паціху выйшлі на вуліцу. Прыслухаліся. Па вуліцах звычайна кружлялі вайсковыя і паліцэйскія патрулі. Таму Ясь і не хацеў ісці на маліну ўначы. У цемры ён мог натрапіць на засаду.

Было ціха.

Яны хутка перайшлі вуліцу і выйшлі на вялікую плошчу перад залатагорскім касцёлам. Плошча парасла травой. Там іх ужо не было відаць. Яны дайшлі да рова, які аддзяляў плошчу ад могілак. Селі.

Здалёк убачылі мігатлівы агеньчык. Хтосьці запаліў цыгарэту. Значыць, паблізу была варта, толькі яна не заўважыла, як хутка яны перайшлі вуліцу.

Маруся маўчала, седзячы поруч з Ясем. Яна аберуч трымала яго далонь на сваіх каленях. Пачала паволі яе гладзіць. Ясь адчуў, як на яго руку ўпала кропля. Пасля яшчэ адна. Лобава ціха плакала.

— Чаго ты? — ціха спытаў Ясь.

— Не ведаю...

— Ты мяне не шкадуй. Я спраўлюся.

Маруся маўчала.

Цяпер яна была маленькай дзяўчынкай. Знікла кудысьці яе веданне жыцця, і ўпэўненасць у сабе, і гонар. Яна чаплялася за гэтага хлопца як за аздобу свайго існавання, як за відзежу далёкай маладосці, якая нічога ёй не дала, а пакінула тугу, што жэрла сэрца, і нянавісць да падману і мішуры жыцця. Гэта кінула яе ў абдымкі партыйнага дзеяча. Яна хацела жыць для людзей, разам з імі супольна змагацца за іх шчасце і свабоду. Але ўбачыла халоднага, асцярожнага кар’ерыста, які лічыў партыйную барацьбу і сваіх таварышаў драбінай, па якой можна было падняцца па-над вартым толькі пагарды натоўпам. Яе ён палічыў адной з прыступак гэтай драбіны. Яе прывялі ў жах ягоны эгаізм, пыха, адсутнасць шырэйшага гарызонту мыслення. Ягоным ідэалам выявілася турма, дзе ён быў бы вартаўніком з пугай у руцэ і заўсёднай праўдай на сваім баку. У ягоных калегах яна ўбачыла сухіх, марных тэарэтыкаў без фантазіі, сквапных і падступных.