Для паскарэньня працэсу згасаньня камунізму надзвычай важную ролю адыгрывае вельмі магутнае ўзьдзеяньне лёзунгу правоў чалавека. Правы чалавека — гэта найбольш захапляльная палітычная ідэя нашага часу. Яе абвяшчэньне Захадам ужо цяпер прымусіла абараняцца ўсе бяз вынятку камуністычныя рэжымы. Яе прыцягальнай сілай тлумачыцца станаўленьне ўсё больш разьвітых і палітычна сьвядомых масаў, якія ўжо немагчыма так лёгка трымаць у ізаляцыі і індактрынаваць. Посткамуністычныя аўтарытарныя рэжымы будуць асабліва падаўкія на дзеяньне лёзунгу правоў чалавека, што надзвычай істотна, у варунках адсутнасьці ўсеабсяжнай, прыцягальнай і непаўторнай ідэалёгіі. Таму яны будуць дактрынальна хісткімі і палітычна недаўгавечнымі.

Абвяшчэньне правоў чалавека ня толькі прымусіла абараняцца існуючыя камуністычныя рэжымы, але ў вачах сусьветнай грамадзкасьці паспрыяла адмежаваньню камунізму ад дэмакратыі. Дзякуючы прыцягненьню ўвагі сусьветнай грамадзкасьці да адсутнасьці права выбару пры камуністычным рэжыме, парушэньню правоў чалавека, беззаконьню і ўрэшце палітычнай манаполіі як у абсягу сродкаў масавой інфармацыі, так і ў эканамічным жыцьці — дзякуючы ўсяму гэтаму значна больш выразнай стала сувязь паміж шматпартыйнай сыстэмай і дэмакратыяй. Плюралізм цяпер усюды лічыцца адатрутай таталітарызму. Вынік гэтага ў распаўсюджаным цяпер нават у камуністычных дзяржавах прыняцьці тэзы, што дэмакратычны камунізм — гэта аксюмаран.

Актыўнае прапагандаваньне правоў чалавека дае й маральнае абгрунтаваньне для беспасярэдняй дэмакратычнай кампаніі, пакліканай сфармаваць яшчэ больш незалежную і палітычна адпорную грамадзянскую супольнасьць у існуючых цяпер камуністычных рэжымах. Нараджэньне аўтаномнай грамадзянскай супольнасьці — гэта выходны пункт для канчальнага вызваленьня ад улады камуністаў. Ужо цяпер у шмат якіх камуністычных дзяржавах, і нават у Савецкім Саюзе, спантанна ўзьнікаюць незалежныя групоўкі, якія выкарыстоўваюць новыя тэхнікі пашырэньня інфармацыі. Аўтаномны палітычны дыялёг, які дзякуючы гэтаму набывае голас, можа прычыніцца да ўзьнікненьня дэмакратычнай аднадушнасьці што да патрэбы правядзеньня соцыяэканамічных ператварэньняў, а пасьля і да трансфармацыі дысыдэнцкага руху ў сапраўдную палітычную апазыцыю; такая апазыцыя ў пэўны момант магла б або вытаргаваць мірную перадачу ўлады, або таксама палітычна выкарыстаць выраджэньне агрэсіўнага камуністычнага таталітарызму ў посткамуністычны аўтарытарызм, які ахвотна йдзе на саступкі.

Больш за тое, некаторыя з існуючых усходнеэўрапейскіх рэжымаў, прайшоўшы — магчыма, не бяз актаў гвалту падчас апошняй стадыі — посткамуністычную стадыю, найхутчэй пойдуць на поўную інтэграцыю з астатнім сьветам. Таму больш інтэнсіўныя навуковыя абмены, інтэлектуальныя кантакты і нават гандлёвыя дачыненьні з камуністычнымі дзяржавамі могуць таксама прычыніцца да працэсу дэмакратызацыі, асабліва калі будуць ісьці ўзапар са спробамі паскарэньня нараджэньня сапраўды аўтаномных грамадзянскіх супольнасьцяў у існуючых камуністычных рэжымах. Таму горкая, але шматабяцальная іронія гісторыі можа палягаць у тым, што для некаторых зь іх камунізм акажацца ў канцавым выніку неўнікнёным і каштоўным пераходным этапам ад даіндустрыйнага грамадзтва да разьвітай плюралістычнай дэмакратыі.

Гэткага роду канчальнае паглынаньне пэўных камуністычных дзяржаваў шырокай міжнароднай супольнасьцю можа набыць яшчэ большае значэньне дзякуючы таму факту, што ў гэтым стагодзьдзі плюралістычныя дэмакратыі ўкаранілі ў свае ўласныя сыстэмы некаторыя зь мякчэйшых, нават канструктыўных аспэктаў марксісцкіх ідэяў дасканалага грамадзтва. У меру таго як сацыял-дэмакратыя на Захадзе выступала з шматлікімі праектамі вялікіх праграмаў, накіраваных на ўзрастаньне агульнага дабрабыту, — нават у такіх дэмакратычных сыстэмах, якія найбольш цэняць вольную ініцыятыву, за апошнія некалькі дзясяткаў гадоў былі зьдзейсьненыя ініцыяваныя дзяржавай захады ў такіх галінах, як сацыяльнае забесьпячэньне, роўныя магчымасьці для асабістай кар’еры, павелічэньне стаўкі падаходнага падатку дзеля зьмяншэньня грамадзкай няроўнасьці, пашырэньне асьветы сярод найбяднейшых слаёў і забесьпячэньне мінімальнага ўзроўню мэдычнай дапамогі шырокім масам насельніцтва. Дзякуючы гэтаму плюралістычная і абапёртая на індывідуальную ініцыятыву дэмакратыя дасягнула таксама вышэйшага ўзроўню грамадзкага ўсьведамленьня.

Гэтае ўключэньне грамадзкай сьвядомасьці ў працэсы палітычнай дэмакратызацыі яшчэ больш падкрэсьлівае слушнасьць тэзы, што камунізм больш ня ў стане ажыцьцявіць якую-небудзь гістарычную місію. Вызначальнае для дэмакратыі ўзрастаньне пачуцьця грамадзкай адказнасьці, зьвязанае з сапраўднай свабодай палітычнага выбару, — формула, пры якой дзяржаву ня ставяць на п’едэстале, а ўжываюць як інструмэнт з абмежаваным дзеяньнем, пакліканы памагчы грамадзтву і індывіду выражаць думкі і пачуцьці, — стварыла дасканалы мэханізм забесьпячэньня чалавечых патрэбаў, а таксама абароны правоў чалавека. Ува ўсім сьвеце ўсё большы акцэнт робіцца на ініцыятыву індывіда і палітычна незалежную грамадзкую салідарнасьць, і гэта адлюстраваньне лепшага разуменьня факту, што самыя ўзьнёслыя крозы чалавецтва могуць ператварыцца ў кашмар, калі дагматычная і ўсемагутная дзяржава стаецца прадметам пакланеньня як галоўны матор гісторыі.

Таму з катастрафічнага сутыкненьня чалавецтва з камунізмам, якое адбылося ў дваццатым стагодзьдзі, вынікае траўматычны, але надзвычай важны досьвед: утапічная грамадзкая інжынэрыя ў сутнасьці ідзе ўразрэз са складанасьцю чалавечай кандыцыі, а творчыя сілы грамадзтва дасягаюць найбольшага росквіту тады, калі палітычная ўлада абмежаваная. Дзякуючы гэтаму аснаватворнаму досьведу ўсё больш верагодна, што акурат дэмакратыя — а не камунізм — станецца дамінуючай сілай у дваццаць першым стагодзьдзі.

Тэкст перакладзены паводле: Kultura, № 5 (500), 1989.

* Зьбігнеў Бжазіньскі — сусьветна вядомы палітоляг. Нарадзіўся ў Польшчы ў сям’і польскага дыплямата, усё сьвядомае жыцьцё правёў у Амэрыцы. Піша пераважна на ангельскай мове.

Навучаньне пачаў у Канадзе, дзе вывучаў эканоміку і паліталёгію ўва ўнівэрсытэце Mc Gill. У 1950 годзе тамсама атрымаў дыплём з адзнакай («first class honors in economics and political science»). У 1953 годзе Бжазіньскі скончыў Гарвардзкі ўнівэрсытэт, атрымаў ступень доктара філязофіі і быў пакінуты пры вучэльні. У свае 25 гадоў Бжазіньскі стаецца адным з наймалодшых выкладнікаў Гарвардзкага ўнівэрсытэту. У 1958 годзе атрымлівае амэрыканскае грамадзянства. Свае навуковыя зацікаўленьні ён рэалізуе сьпярша

ў Цэнтры дасьледаваньняў Расіі (Russian Research Center), a пасьля, ужо ў якасьці выкладніка, у Цэнтры міжнародных стасункаў (Center for International Affairs). У 1960 годзе прызначаецца прафэсарам публічнага права і кіраваньня (public law and government) Калюмбійскага ўнівэрсытэту. Адначасна стаецца дырэктарам Навуковага інстытуту міжнародных зьменаў (Institute of International Change).

У пэрыяд з 1977 і да 1981 году займаў пасаду дарадніка прэзыдэнта ЗША па нацыянальнай бясьпецы (дзякуючы якой у 1980–1981 гадох рабіў усё магчымае, каб пазьбегчы савецкай інтэрвэнцыі ў Польшчу). Прэзыдэнт Джымі Картэр напіша пасьля ў сваіх успамінах, што яго захаплялі праніклівыя аналізы дарадніка, глыбокія гістарычныя веды, шырокія гарызонты і канцэпцыі апошняга, якія зьдзіўлялі сваёй дальнабачнасьцю і арыгінальнасьцю.

Апрача гэтага, Бжазіньскі быў чальцом Рады нацыянальнай бясьпекі (камітэту Міністэрства абароны па комплескнай доўгатэрміновай стратэгіі) і чальцом Прэзыдэнцкай Рады па замежнай выведцы. У 1981 годзе за заслугі ў справе нармалізацыі амэрыканска-кітайскіх дачыненьняў і за ўнёсак у разьвіцьцё палітыкі па правах чалавека і па нацыянальнай бясьпецы ЗША ён уганараваны прэзыдэнцкім мэдалём свабоды. У цяперашні час працуе дараднікам у вашынгтонскім Цэнтры стратэгічных і міжнародных дасьледаваньняў (Center for Strategic and International Studies), а таксама выкладнікам амэрыканскай вонкавай палітыкі ў Школе паглыбленых міжнародных дасьледаваньняў імя Пола Нітцэ пры ўнівэрсытэце Джонса Гопкінса.