Апошнім часам узьнікла новая зьява — посткамунізм. Дарма што дваццатае стагодзьдзе ня стала эрай перамогі камунізму, яно, аднак, было стагодзьдзем, у якім дамінавалі яго выклікі. Гэтыя выклікі хутка губляюць сілу, у меру таго як зьнікае сам камунізм. Гэта парадокс будучыні, што «перамога» камунізму ўсё часьцей вымяраецца яго здольнасьцю пераходу да большай эканамічнай свабоды і адмаўленьня ад беспасярэдняга кантролю над палітычным жыцьцём грамадзтва.

Такім чынам, посткамунізм будзе ладам, у якім адміраньне камунізму зойдзе так далёка, што ні марксісцкая тэорыя, ні ранейшая практыка камунізму ня будуць мець вялікага — ці ўвогуле ніякага ўплыву на далейшую палітыку дзяржавы. Посткамунізм стане папросту сыстэмай, пры якой людзі, якія самі дэкляруюць сябе як «камуністаў», ня ставяцца да камуністычнай дактрыны як да вызначальнага арыенціру грамадзкай палітыкі: ні тыя, хто абвяшчае, што яна санкцыянуе іх уладу, тымчасам як яна прыводзіць да стагнацыі ладу; ні тыя, хто сьцьвярджае, што ўжываюць яе на практыцы, тымчасам як з посьпехам прафануюць яе сутнасны зьмест; ні, нарэшце, тыя, хто яе адмаўляе, не баючыся ўжо рабіць гэта яўна. Можна сказаць, што Савецкі Саюз, Кітай і Ўсходняя Эўропа ў рознай ступені набліжаюцца да такой посткамуністычнай фазы.

Адбываны цяпер гістарычны працэс станаўленьня посткамунізму стаўляе ўпаасобку два прынцыповыя пытаньні:

1. Ці адыход ад марксісцка-ленінскіх дыктатураў паступова прывядзе да плюралістычнай дэмакратыі, ці ўсё ж да нейкай формы нацыяналістычнага аўтарытарызму?

2. Што будзе прызнана палітычнай і інтэлектуальнай спадчынай камунізму XX стагодзьдзя?

У сутнасьці праблема посткамуністычнай эвалюцыі, напэўна, стане інтэлектуальна найцікавейшым і палітычна цэнтральным пытаньнем узглядам таго, што мы сёньня называем камуністычным сьветам. Паводле бадай усіх прагнозаў, у найбліжэйшыя некалькі дзясяткаў гадоў гэта стане галоўнай дылемай гэтага сьвету, што будзе выклікаць ня толькі аналітычныя, але і практычныя праблемы. Абстрагуючыся ад чыстага прагназаваньня, гэтая дылема вымагае заходняй стратэгіі, разважліва сплянаванай з мэтай павелічэньня магчымасьцяў пераходу ад посткамунізму да дэмакратыі.

Агулам кажучы, у выніку фіяска камунізму камуністычныя рэжымы маюць перад сабой дзьве фундамэнтальныя, доўгатрывалыя альтэрнатывы. Першая — гэта ператварэньне ў грамадзтвы, у якіх усё больш і больш пашыраецца плюралізм. Гэта сьпярша запатрабавала б стварэньня зьмешаных, у розных прапорцыях, дзяржаўна-прыватных эканамічных сэктараў, легітымізаваных усё больш выразна сацыял-дэмакратычнай фразэалёгіяй, што дало б у некаторых выпадках выходны пункт для падтрыманага масамі звароту да збольшага рынкавай сыстэмы. Альтэрнатывай ёсьць стагнацыя ў існуючых інстытуцыянальных структурах, зь людзьмі ўва ўладзе, загрузлых у маргінальных справах, але захоўваючых дыктатарскую ўладу дзякуючы вайскова-палітычнай кааліцыі, якая ўва ўсё большай ступені робіць стаўку на нацыяналізм — а не рытуалізаваную ідэалёгію — як на галоўную крыніцу палітычнай легітымацыі. У абодвух выпадках дадатковае, але цесна зьвязанае з гэтым пытаньне гучыць так: ці рух у адным ці другім кірунку будзе мець эвалюцыйны характар, ці ўсё ж пацягне за сабой нейкія бурлівыя ўзрушэньні?

Выходзячы з дагэтулешняга досьведу, гісторыя не прадказвае вельмі пасьпяховай рэалізацыі першай альтэрнатывы. Стан рэчаў уяўляецца зусім інакш, чымся ў выпадку фашысцкіх рэжымаў у Гішпаніі і Партугаліі: яны пайшлі на эвалюцыйныя зьмены, дазваляючы ўзьнікаць аўтаномным аазысам грамадзкай і эканамічнай дзейнасьці, якія ў крытычны момант маглі ператварыцца ў плюралістычныя крыніцы палітычнай дзейнасьці. Аднак рэжымы тыпу савецкага стварылі таталітарную мадэль сацыяльнай арганізацыі, якая выключала гэткага роду патэнцыйны палітычны плюралізм. Нават ува ўзглядна нетаталітарнай Югаславіі манапалісцкая традыцыя камунізму — асабліва выразная ў ленінізьме — супрацьдзейнічала ўзьнікненьню альтэрнатыўных крыніцаў палітычнага кіраўніцтва і дагэтуль блякуе паступовае ператварэньне краіны ў нешта набліжанае да сацыял-дэмакратыі.

Апрача гэтага, як мы ўжо згадвалі, разам з размываньнем ідэалёгіі камуністычныя эліты ўсюды падлягаюць спакусе ўзмацненьня і зацьвярджэньня сваёй улады дзякуючы ўсё больш выразным апэляцыям да нацыяналізму. Гэта ўжо назіраецца ў камуністычнай Польшчы, дзе на партыйную ўладу накладзена вайсковая ўлада. Тое ж самае дзеецца, можа, троху менш выразна, у Савецкім Саюзе, але гэтая тэндэнцыя, напэўна, будзе набіраць сілу разам з узрастаючым ідэалягічным расчараваньнем. Моцны нацыяналізм чуецца, без сумлеву, у прамовах кітайскіх кіраўнікоў. Хаця гэта можа падарваць далейшую жыцьцёвасьць камуністычнай дактрыны, аднак распальваньне нацыяналізму, безумоўна, дадае сілы аўтарытарным імпульсам. Яно ўзмацняе тыя інстытуцыі ўлады, якія могуць найбольш эфэктыўна выкарыстаць нацыяналістычныя сымбалі для дыктатарскага рэжыму, гамуючы тым самым разьвіцьцё дэмакратыі.

Было б памылкай, аднак, цалкам выключаць, што постакамунізм пойдзе ў больш дэмакратычным кірунку. У некаторых камуністычных краінах грамадзкая самаэманцыпацыя, якая прыводзіць да ўзьнікненьня грамадзянскай супольнасьці, што суіснуе з палітычным ладам, а ня цалкам падкантрольная яму, стварыла магчымасьць паступовага ператварэньня ў больш аўтэнтычныя формы плюралізму. Асабліва важнае значэньне мае ўзьдзеяньне новых сродкаў масавай інфармацыі, паколькі яны парушаюць камуністычную манаполію ў палітычным дыялёгу грамадзтва, а таксама даюць магчымасьць артыкуляваць альтэрнатыўныя палітычныя пагляды.

Табліца на наступнай старонцы ня толькі паказвае меркаваныя стадыі адыходу ад камунізму, але й пазначае некаторыя сумляваньні што да патэнцыйнага парадку палітычных зьменаў у існуючых рэжымах. Як даводзіць дагэтулешні аналіз, крытычнай і разам з тым, магчыма, неабходнай стадыяй такога адыходу ёсьць другая фаза, зь якой можна эвалюцыянаваць у чатырох альтэрнатыўных кірунках. Як ужо было сказана, найбольш імавернай падаецца эвалюцыя ў кірунку трэцяй фазы — посткамуністычнага аўтарытарызму — зь менш праўдападобнымі опцыямі фрагмэнтацыі, спробаў вяртаньня да таталітарнай фазы або беспасярэдняга пераходу да плюралістычнай дэмакратыі.

Так ці іначай, пры гэтым працэсе зьменаў страта камуністычнай уладай манаполіі на сродкі масавай інфармацыі — гэта ключ да разбурэньня камуністычнага плюралізму. Ува ўмовах камунізму і ўпаасобку яго інтэнсіўнай і манапалісцкай індактрынацыі адбываецца наступны працэс: узьнікае ідэалягічна адчужаная маса, якая жадае прысвоіць сабе альтэрнатыўную інфармацыю і з гэтай мэтай прагна кідаецца на новыя тэхнікі сродкаў інфармацыі — замежныя радыёперадачы, відэакасэты, падпольную прэсу — каб сфармаваць іншы, хоць і няясна палітычны сьветагляд. Няўдачы ў эканамічнай галіне падштурхоўваюць палітычна заангажаваных інтэлектуалаў да ператварэньня гэтага сьветагляду ў патрабаваньне ня толькі соцыяэканамічнага, але й палітычнага плюралізму і вяршэнства права.

Запозьненыя камуністычныя эканамічныя рэформы, якія цягнуць за сабой розныя саступкі і дэцэнтралізацыю, міжволі прычыняюцца да паступовай інстытуцыяналізацыі такіх эканамічных і палітычных пераменаў, што можа прыводзіць да грамадзкага штурму таталітарнай дыктатуры.

Гэтыя працэсы, якія ўжо цяпер глыбока ўзьдзейнічаюць на некаторыя часткі камуністычнага сьвету, можа паскорыць дальнабачная стратэгія Захаду, накіраваная на падтрымку посткамуністычнай дэмакратыі. У гэтай стратэгіі нацыяналістычна-аўтарытарная фаза пераходу да посткамунізму можа разглядацца, нават у бальшыні выпадкаў, як неабходны этап у паступовай ліквідацыі марксісцка-ленінскіх сыстэмаў. Аднак, безумоўна, дэмакратыя зацікаўленая ў тым, каб гэты аўтарытарны этап быў кароткі, асабліва дзеля таго што — у кантэксьце эканамічных цяжкасьцяў і недаверу масаў да камуністычных уладаў — раздражненьне народу магло б выбухнуць у любы момант, прыводзячы да ўсеахопнага і гістарычна заўчаснага бунту, што, у сваю чаргу, выклікала б рэпрэсіўную і больш ападыктычную рэакцыю камуністаў. Таму падтрымка паступовай посткамуністычнай дэмакратызацыі ў гістарычным сэнсе — гэта справа, што стаіць на парадку дня.