Такім чынам, вялікае фіяска камунізму пацягнула за сабой у скандэнсаванай форме марнаваньне і зьніштажэньне грамадзкіх здольнасьцяў і талентаў, а таксама штучнае стрымліваньне аўтэнтычнага палітычнага жыцьця ў грамадзтве; надзвычай высокія чалавечыя ахвяры наўзамен за сапраўды дасягнутыя эканамічныя посьпехі і ў выніку памяншэньне прадукцыйнасьці з прычыны празьмернай цэнтралізацыі ў маштабе дзяржавы; паступовае пагаршэньне бюракратычнай сыстэмы сацыяльнага забесьпячэньня, якая спачатку зьяўлялася галоўным здабыткам камуністычнага рэжыму; і, нарэшце, стрымліваньне дзякуючы дагматычным абмежаваньням разьвіцьця навукі і мастацтва.

Гэтае гістарычнае фіяска, сёньня ўжо адкрыта прызнанае тымі камуністычнымі кіраўнікамі, якія выступаюць за рэформы, мае глыбейшае карэньне, чымся «памылкі і недахопы», на якія зазвычай наракаюць. Яно вынікае з апэратыўных, інстытуцыянальных і філязофскіх недахопаў камуністычнага экспэрымэнту. Шчыра кажучы, яно ўкарэнена глыбака ў існасьці практыкі марксізму-ленінізму.

На апэратыўным узроўні марксісцка-ленінскі стыль прыняцьця рашэньняў прывёў да ўзьнікненьня проста паранаідальнай атмасфэры і да ўсё больш частага выкарыстаньня сілы як мэтаду вырашэньня грамадзкіх і палітычных праблемаў. Усе найбольш значныя камуністычныя кіраўнікі — Ленін, Сталін, Мао ці іх пасьлядоўнікі ўва Ўсходняй Эўропе і Трэцім Сьвеце — паводзілі сябе так, быццам былі змоўнікамі ўва ўладзе, жрацамі тайнай сэкты, сходкі якіх трэба хаваць ад варожага абкружэньня. Заслона сакрэтнасьці захінала іх пачынаньні, іх асобы, нават іх сем’і. Але адначасна, паколькі яны лічылі сябе абдоранымі незраўнанай ведай аб гісторыі чалавецтва і тым самым упаўнаважанымі вызначаць будучы лёс чалавецтва ў выпадку патрэбы нават пры дапамозе сілы, яны з глыбокім недаверам ставіліся да кожнага, хто не падзяляў іх адмысловага спосабу бачаньня. Дырэктыва «хто ня з намі, той супраць нас» стварыла стыль паводзінаў, які інтэрпрэтаваў крытыку як варожасьць, перашкоды як сабатаж, іншыя погляды як здраду. У такім кантэксьце любая карэкцыя палітычнай лініі магла адбыцца адно пасьля катастрафічных паразаў.

Інстытуцыянальныя недахопы яшчэ ўзмацнілі гэтую дэфармацыю стылю паводзінаў. Камуністычны стыль працы абумовіў узьнікненьне палітычных сыстэмаў, якія не валодалі засьцерагальнымі мэханізмамі. Сыгналы аб збоях, як правіла, даходзілі да кіраўніцтва са спазьненьнем; дэзынфармацыя зь месцаў далятала да вярхоў хутчэй; страх не дазваляў займаць сумленную пазыцыю. Кіраўнік сутаргава трымаўся ўлады датуль, дакуль гэта яму дазваляў фізычны і палітычны стан, а замена яго іншым была зазвычай вынікам працяглага палітычнага канфлікту, які даводзіў да крайнасьці згаданыя вышэй маніхейскія тэндэнцыі. Адсутнасьць адпаведных мэханізмаў замены кіраўнікоў, якія кепска выконвалі свае абавязкі, прыводзіла да таго, што фактычна ажыцьцяўленьне ўлады, а не эфэктыўнасьць або неэфэктыўнасьць палітычнай лініі, станавілася зарукай працяглага знаходжаньня пры ўладзе.

Яшчэ больш істотнымі былі філязофскія карані фіяска. У канцавым рахунку марксісцка-ленінская палітыка выходзіла з прынцыпова памылковага разуменьня гісторыі і фатальна няправільнага разуменьня чалавечай прыроды. Таму фіяска камунізму, у рэшце рэшт, мае інтэлектуальны характар. Ён ня ўзяў пад увагу найважнейшых чалавечых памкненьняў: да свабоды індывіда, да права самавыражэньня ў мастацтве і духовай сфэры, і, больш за тое, — у эпоху асьветы і сродкаў масавай камунікацыі — да права палітычнага выбару. Ён недаацаніў арганічную ўзаемасувязь паміж эканамічнай эфэктыўнасьцю і наватарствам, з аднаго боку, і індывідуальным імкненьнем да асабістага дабрабыту, з другога. Такім чынам, камунізм задушыў усё творчае ў грамадзтве, насуперак таму, што рэклямаваў сябе як найбольш творчы і наватарскі грамадзкі лад.

Гэтае інтэлектуальнае фіяска камунізму цяжарам вісіць над камунізмам і ў міжнародным маштабе. Марксізм-ленінізм не прадказаў і не зразумеў асноўных тэндэнцыяў, якія фармавалі міжнародную сытуацыю ў дваццатым стагодзьдзі. Ён недаацаніў ролю этнічнасьці і нацыяналізму, у выніку чаго міжкамуністычныя нацыянальныя канфлікты аказаліся неспадзяваным шокам. Гэтыя канфлікты павялічвала, у сваю чаргу, вынікаючая зь іх тэндэнцыя асобных камуністычных партыяў да ўзаемных абвінавачаньняў у дактрынальнай ерасі. Так было ў выпадку ідэалягічна дэструкцыйнага савецка-югаслаўскага і савецка-кітайскага канфлікту. Камунізм таксама няправільна разумеў прыцягальную сілу рэлігіі і таму быў не падрыхтаваны да супраціву рыма-каталікоў у Польшчы ці да адраджэньня ісламу ў самім Савецкім Саюзе. І апошняя, хоць і ня менш важная рэч: тэхнатронная рэвалюцыя, якая нагэтулькі трансфармавала саму сутнасьць падзелу ўлады і грамадзкай структуры ў разьвітых капіталістычных краінах, засьпела камунізм у фазе зацятай адданасьці састарэлым канцэпцыям, узьніклым на ранейшых этапах прамысловай рэвалюцыі.

Усе гэтыя апэратыўныя, інстытуцыянальныя і філязофскія фактары разам абумовілі палітычную лінію, якая ў рэшце рэшт мусіць прывесьці ня толькі да крызысу камунізму, але і павялічыць няпэўнасьць што да ягонае будучыні.

У 2017 годзе, калі мінула сто гадоў пасьля бальшавіцкай рэвалюцыі, рыштаваньні пакрываюць маўзалей Леніна на ранейшай Краснай плошчы, перайменаванай цяпер у Плошчу свабоды. Гэтыя рыштаваньні прыхоўваюць перабудову маўзалею ўва ўезд у падземную стаянку, прызначаную для турысцкіх натоўпаў, што наведваюць стала дзейную выстаўку ў Крамлі «Сто змарнаваных гадоў — пяцьдзясят мільёнаў змарнаваных жыцьцяў».

Гэты тэкст не настолькі неймаверны, як гэта падаецца на першы погляд. У сутнасьці прыдуманая навіна з Масквы 2017 году праўдападобная амаль у такой жа ступені, як і погляд, што цяперашняя сыстэма датрывае да гэтага часу бяз значных пераменаў і што ў стагодзьдзе бальшавіцкай рэвалюцыі яшчэ адзін кіраўнік будзе зычыць савецкім народам посьпехаў, адначасна звальваючы віну на сваіх папярэднікаў — у ліку якіх апыніцца і Гарбачоў, а таксама Брэжнеў і Сталін — за так і не пераадоленыя цяжкасьці.

Гарбачоў даў выхад сілам, дзеля якіх разрыў гістарычнай кантынуальнасьці стаецца больш праўдападобным, чымся кантынуальнасьць. Усе разважаньні наконт будучыні камунізму ў Савецкім Саюзе залежаць таму ад адказу на адно пытаньне: палітыка Гарбачова ёсьць сьведчаньнем аднаўленьня або разбурэньня камунізму? Нягледзячы на ўсю рыторыку Гарбачова на тэмы жыцьцёвасьці камунізму адказ на гэтае пытаньне хінецца хутчэй на карысьць разбурэньня, чымся аднаўленьня. Калі яго перестройка і выклікала дагэтуль якія-небудзь яўныя зьмены, то яны палягаюць у адыходзе ад догматаў марксізму-ленінізму як у тэорыі, так і на практыцы. Ува ўсходняй Эўропе і ў Кітаі, дзе, безумоўна, рэформы больш пасьлядоўныя і больш прагматычныя, гэтая тэндэнцыя яшчэ больш яўная.

Агульная тэндэнцыя ў лягеры сучаснага камунізму, у тым ліку і ў Савецкім Саюзе, выяўляецца ў адыходзе ад усяго, што некалі лічылася істотным. У абсягу эканомікі ідэя дзяржаўнай уласнасьці ці калектыўнай у сельскай гаспадарцы, у сэктары паслугаў і нават прамысловасьці адкідаецца як лішні баляст або ў большай ці меншай ступені асуджаецца. Аб’ектам атакаў ёсьць таксама цэнтральнае плянаваньне і вызначэньне цэнаў, прычым адбываецца нясьмелы зрух у кірунку рынкавых мэханізмаў. У абсягу палітыкі слабне поўны камуністычны кантроль за сродкамі інфармацыі. Ідэалягічная індактрынацыя саступае месца ідэалягічнаму адмежаваньню ад «чужых» уплываў. Дамінаваньне адзінай партыі ў палітычным дыялёгу з грамадзтвам усё больш атакуецца ў некалькіх камуністычных дзяржавах. Недатыкальным у прынцыпе застаецца толькі манаполія камуністаў на вяршэнства палітычнай улады.

Больш за тое, камуністычную ідэалёгію дыскрэдытуе ня толькі практыка, але й самі камуністычныя кіраўнікі. Займаючыся нечым накшалт гістарычнага strip-tease’у, яны адрываюць — зьдзіраюць зь сябе, калі так можна выразіцца — чарговыя слаі сваёй уласнай дактрынальнай мінуўшчыны. Верныя ленінцы пачынаюць, безумоўна, задумвацца, што засталося з усёй спадчыны, калі чуюць, што дваццаць гадоў брэжнявізму былі эрай стагнацыі і карупцыі; калі даведваюцца, што Хрушчоў, раней абвінавачаны за сваё дзесяцігодзьдзе «недарэчных праектаў», у сапраўднасьці быў прадвесьнікам перестройки; калі яны зьяўляюцца сьведкамі выкрываньня дваццаціпяцігодзьдзя сталінізму як часу «яўных злачынстваў» і калі некаторыя зь іх шэптам гавораць, што рэвізіянізм Гарбачова азначае пачатак фактычнай адмовы ад ленінізму. Аналягічна ў Кітаі мааізм, некалі незачэпная сьвятыня, стаецца цяпер аб’ектам крытычнай рэвізіі, тым часам як ува Ўсходняй Эўропе да бальшыні былых камуністычных кіраўнікоў пасьмяротна высунута абвінавачаньне ў сталінізьме. Усё гэта зьдзірае зь цела марксізм-ленінізм-сталінізм да голых касьцей марксізму улучна — марксізм XIX стагодзьдзя ня можа, відавочна, даць патрэбных парадаў для пераадоленьня праблемаў сьвету на парозе дваццаць першага стагодзьдзя.