Клясычная марксісцка-ленінская дэфініцыя «ўсеабсяжнага крызысу капіталізму» — які, як заявіў Крэмль у 1961 годзе, ужо распачаўся — дасканала пасуе да цяперашняй сытуацыі камунізму. Калі ў гэтую заяву ўставіць слова «камунізм» або нейкую згадку аб Савецкім Саюзе ў месца «імпэрыялізму» ці «капіталізму», а тэрмін «рынкавая дэмакратыя» заміж «сацыялізму», паўстане жудасна верная карціна сучаснага камунізму:

Камунізм у цяперашняй стадыі разьвіцьця ёсьць савецкім імпэрыялізмам на этапе яго заняпаду і банкруцтва. Немінучы працэс раскладаньня ахінуў камунізм зь верху і да нізу, улучна зь ягонай палітыкай і ідэалёгіяй...

Усеабсяжны крызыс камунізму знаходзіць выражэньне ў наступных фактах: несупынны адыход новых краін ад савецкай мадэлі; аслабленьне пазыцый камуністычных краін у эканамічным спаборніцтве з разьвітымі краінамі рынкавай эканомікі; распад савецкага блёку; паглыбленьне супярэчнасьці паміж камунізмам ды разьвіцьцём дзяржаўна-манапалісцкага сацыялізму, з аднаго боку, і ўзрастаньнем мілітарызму, з другога; узрастаючая нутраная дэстабілізацыя і раскладаньне камуністычнай эканомікі, выяўныя ўва ўсё большай няздольнасьці камунізму да поўнага выкарыстаньня вытворчых сілаў — нізкі тэмп росту вытворчасьці, цыклічныя крызысы, пастойная няздатнасьць поўнага выкарыстаньня прадукцыйных сілаў, хранічная няпоўная занятасьць; беспрэцэдэнтнае ўзрастаньне палітычнай рэакцыі на ўсіх франтох; устанаўленьне ў пэўных камуністычных краінах тыраніі асобных кіраўнікоў і глыбокі крызыс камуністычнай палітыкі і ідэалёгіі.

Калі гэтая дэфініцыя, апранутая ў марксісцкую ідэалёгію, ляпідарна характарызуе ўсеабсяжны крызыс камунізму, то, аднак, памеры і ступень гэтага крызысу розныя для розных краін. Прыведзеная табліца зьмяшчае прыблізную — і, прызнацца, абапёртую на суб’ектыўных ацэнках — ацэнку ступені крызысу ў паасобных камуністычных краінах. Для камунізму палітычны посьпех раўняецца дзейснаму кантролю, і чым менш трэба прымусу, каб накінуць і ўтрымаць поўны кантроль, тым большы гэты посьпех. Дзеля гэтага, нават калі ня ўсе з гэтых крытэраў маюць аднолькавае значэньне, высокая колькасьць пунктаў азначае, што не ўдалося пабудаваць дзейсна функцыянуючую ленінскую палітычную структуру, надаць новую форму грамадзтву і стварыць прадукцыйную эканоміку з цэнтральным плянаваньнем.

Зь пятнаццацёх ацэненых рэжымаў ніводзін не атрымаў хаця б набліжанага да дасканалага рэйтынгу, які б азначаў квітнеючую ленінскую сыстэму, якая карыстаецца шчырым падтрыманьнем народу. Толькі чатыры мелі менш, чымся дзесяць пунктаў, што паказвае, што яны не знаходзяцца ў стане крызысу. Аднак пяць атрымалі 20 ці больш пунктаў, а гэта азначае стан спаважнага крызысу. Больш таго, з гэтай узглядна «больш удалай» чацьверкі найважнейшая краіна, Кітай, здолела пазьбегчы крызысу ў сапраўднасьці дзякуючы дыфузіі свайго камунізму на вельмі шырокім фронце. Гэта дазволіла рэжыму даць грамадзтву пэўную матывацыю, прышчапіць яму троху аптымізму — але коштам адмовы ад некаторых цэнтральных догматаў камуністычнай дактрыны. Засталыя тры рэжымы — Усходняя Нямеччына, Баўгарыя і Паўночая Карэя — выявілі большую дзейснасьць, як у абсягу ўтрыманьня рэпрэсійнай сыстэмы, так і ў абсягу кіраваньня дзяржаўнай эканомікай. Яны таксама сустрэлі меншы супраціў з боку грамадзтва ў працэсе камуністычнай перабудоўлі. Усе іншыя камуністычныя рэжымы знаходзяцца на розных стадыях крызысу. Іхныя спробы стварыць новую сыстэму ня толькі не далі ў выніку наватарскай, прадукцыйнай эканомікі, але і прывялі да росту грамадзкага, а ў некаторых выпадках і палітычнага незадавальненьня.

Такім чынам, з увагі на паглыбленьне паўсюднага крызысу камунізму неабходна сфармуляваць канчальны дыягназ ягоных гістарычных дасягненьняў і прагноз пэрспэктываў на наступнае стагодзьдзе.

Паўсюдны крызыс камунізму быў запраграмаваны бедным балянсам ягоных дасягненьняў. Тое, што спачатна ў ім прыцягвала, у значнай меры вынікала з факту, што на пачатку дваццатага стагодзьдзя чысьленыя спасярод існых тады сыстэмаў — нават дэмакратычныя — не рэагавалі як сьлед на нягоды і несправядлівасьці раньнекапіталістычнай фазы індустрыялізацыі. Аднак таксама факт, што ніводны камуністычны рэжым не пераняў улады ў выніку свабодна выражанай волі народу. Ніводная кіраўнічая камуністычная эліта — нават пасьля некалькіх дзесяцігодзьдзяў улады — ня выявіла жаданьня здабыць палітычны мандат, дазволіўшы народу свабодна выказацца, ці хоча ён і надалей камунізму. Гэтае нежаданьне паддаць камунізм тэсту дэмакратыі часткова ёсьць вынікам маніхейскага, самазванскага мэсіянскага пачуцьця, якое зрабілася элемэнтам дактрыны марксізму-ленінізму і часткова выплывае з усьведамленьня таго, што камунізм ува ўладзе не ўзумеў задаволіць грамадзкіх памкненьняў да матэрыяльнага дабрабыту і асабістага шчасьця. Дасюль не чутно пра годныя ўвагі ўцёкі ў камуністычныя краіны людзей, якіх бы прыцягваў тамашні стыль жыцьця, тымчасам як жаданьне разьвітацца з камунізмам навідавоку як у выпадку семдзесятгодняй савецкай сыстэмы, так і саракагодняй сыстэмы ў Польшчы і пятнаццацьгодняй у Віетнаме.

Апрыч гэтага, гістарычныя дасягненьні камунізму як сыстэмы арганізацыі грамадзтва крылі ў сабе хваравітую дыспрапорцыю паміж безьліччу чалавечых ахвяраў, якія панёс народ, і некаторымі бесьпярэчнымі соцыяэканамічнымі выгадамі, якія былі дасягнутыя дзякуючы гэтаму. Прыраўнаньне камуністычных і некамуністычных краін на падобным этапе соцыяэканамічнага разьвіцьця — напрыклад, Усходняй Нямеччыны і Чэхаславаччыны з Заходняй Нямеччынай, Польшчы з Гішпаніяй, Вугоршчыны і Югаславіі з Аўстрыяй і Італіяй, а таксама Кітаю зь Індыяй — паказвае, што ў ісьце ніводны камуністычны рэжым ня здолеў палепшыць сваю пазыцыю што да свайго адпаведніка ў пляне валавага нацыянальнага прадукту, канкурэнцыі на сусьветных рынках ці, наапошку, узроўню жыцьця ў краіне. Адно Кітай дасяг перавагі над Індыяй, якая сама была ахвярай надзвычай бюракратычнай і quasi-сацыялістычнай сыстэмы, дый толькі пасьля таго, як Пэкін пачаў свой адыход ад марксісцка-ленінскай артадоксіі. Савецкі Саюз апыніўся ня толькі за Злучанымі Штатамі, але і за Японіяй. Паміж 1960 і 1968 гг. Японія, маючы менш як палавіну насельніцтва Савецкага Саюзу, зраўналася зь ім у пляне валавага нацыянальнага даходу, дарма што спачатна адставала ад яго больш як у тры разы.

Адсталасьць камуністычнай эканомікі выяўляецца яшчэ больш, калі ход ідзе аб канкурэнтназдольнасьці ў сусьветным маштабе. У 1985 г., калі агульная сума абаротаў Злучаных Штатаў і Японіі на сусьветных рынках склала адпаведна 576 і 308 мільярдаў даляраў, савецкі эквівалент склаў 66 мільярдаў. У дадатак гандлёвы профіль Масквы нагадваў краіны Трэцяга сьвету. Амаль тры чвэрткі яе экспарту прыпадала на здабываючую прамысловасьць, прычым нафта і газ склалі 49%, золата — 18%, драўніна — 4%, дыямэнты — 2%. На камуністычныя краіны — якія засяляе збольшага адна траціна насельніцтва земнай апукі — прыпадае толькі 10% cуcьветнага экспарту, адно 3% тэхналягічных інавацыяў і рыхтык 1% дапамогі для разьвіваных краін. Уся Ўсходняя Эўропа экспартуе менш машынаў для прамыслова разьвітых дэмакратычных краінаў, чымся Сынгапур.

Нягодны балянс камунізму знаходзіць сваё адлюстраваньне ўва ўзроўні жыцьця людзей. Праз сарок гадоў пасьля другой сусьветнай вайны савецкі ўрад рэглямэнтуе і надалей продаж мяса, а апошнімі часамі стаў рэглямэнтаваць продаж цукру. Паводле савецкага тыднёвіка «Неделя» (нумар ад 27 чэрвеня — 7 ліпеня 1988 году) жыхаром Сьвярдлоўску, а таксама сьвярдлоўскага раёну выдалі «сьветла-жоўтыя харчовыя карткі. У кожным мікрараёне ёсьць асоба, упаўнаважаная для іх раздачы. Каля 800 грамаў каўбасы на месяц... 400 грамаў масла. Таксама 2 кілі мяса на год — на майскія і кастрычніцкія сьвяты. У некаторыя дні нельга нават дастаць ні макароны, ні крупаў». «Пакуль, — дадае «Неделя», — валей не гаварыць з гэтымі людзьмі аб перестройке».