Праводзіны… Два дні дома смажылі, варылі, парылі, ляпілі, пяклі. Купілі дзве скрынкі гарэлкі. Сабраліся ўсе сваякі. «Да сораму не давядзі, сынок!» — падняў першую чарку бацька. І пайшло… Ё-маё! Знаёмы тэкст: «прайсці выпрабаванні»… «з гонарам вытрымаць»… «праявіць мужнасць»… Раніцай каля ваенкамата — гармонік, песні і гарэлка ў пластмасавых шкляначках. А я не п’ю… «Хворы ці што?» Перад адпраўкай на станцыю — агляд асабістых рэчаў. Прымусілі ўсё выкласці з сумак, нажы-відэльцы і ежу забралі. Дома далі крыху грошай… Мы іх запіхвалі глыбей у шкарпэткі і трусы. Ё-маё! Будучыя абаронцы Радзімы… Пасадзілі ў аўтобусы. Дзяўчынкі махаюць, мамы плачуць. Паехалі! Поўны вагон мужыкоў. Ніводнага твару не запомніў. Усіх пастрыглі «пад нуль», пераапранулі ў нейкія рызманы. На зэкаў былі падобныя. Галасы: «Сорак таблетак… Спроба суіцыду… Белы білет. Трэба быць дурнем, каб застацца разумным…» — «Бі мяне! Бі! Няхай я гаўно, мне напляваць. Затое я — дома, трахаюся з дзеўкамі, а ты — з вінтоўкай пайшоў гуляць у вайну». — «Гэх, хлопцы, зменім красоўкі на боты і будзем Радзіму абараняць». — «У каго «бабкі» ў кішэні, той у армію не ходзіць». Ехалі трое сутак. Усю дарогу пілі. А я не п’ю… «Бедалага! Што ты будзеш у арміі рабіць?» З пасцельнай бялізны — шкарпэткі і адзенне, што на нас. Знялі ноччу абутак… Ё-маё! Смурод! Сто мужыкоў знялі чаравікі… Шкарпэткі не змянялі хто двое, а хто трое сутак… Хацелася павесіцца ці застрэліцца. У прыбіральню хадзілі з афіцэрамі — тры разы на дзень.

Хочаш больш — цярпі. Прыбіральня зачыненая. А мала чаго… толькі з дому… Адзін усё роўна ноччу павесіўся… Ё-маё!

Чалавека можна запраграмаваць… Ён сам гэтага хоча. Раз-два! Раз-два! Зважай!! У войску ты абавязаны шмат хадзіць і шмат бегаць. Бегаць хутка і далёка, не можаш бегчы — паўзі! Сотня маладых мужчынаў разам? Звяры! Зграя маладых ваўкоў! У турме і ў арміі жывуць па адных законах. Беззаконне. Запаведзь першая: ніколі не дапамагай слабому. Слабога — бі! Слабы выбракоўваецца адразу… Другое: сяброў няма, кожны сам за сябе. Уначы: хто рохкае, хто квакае, хто маму кліча, хто пярдзіць… Але правіла для ўсіх адно: «прагінайся альбо прагінай». Усё проста — двойчы два. І навошта я столькі кніжак чытаў? Верыў Чэхаву… Гэта ён пісаў, што трэба выціскаць з сябе па кроплі раба, і ўнутры чалавека ўсё павінна быць прыгожа: і душачка, і адзеннечка, і думачкі. А бывае наадварот! Наадварот! Часам чалавеку хочацца быць рабом, яму гэта падабаецца. З чалавека па кроплі выціскаюць чалавека. Сяржант у першы дзень табе тлумачыць, што ты — быдла, ты — жывёла. Каманда: «Легчы! Устаць!» Усе падняліся, адзін ляжыць. «Легчы! Устаць!» Ляжыць. Сяржант стаў жоўты, пасля фіялетавы: «Ты што?» — «Мітусня гэта…» — «Ты што?» — «Гасподзь вучыў: не забівай, нават не гневайся…» Сяржант — да камандзіра роты, той да гэбэшніка. Паднялі справу: баптыст. Як у армію трапіў?! Яго ахоўвалі ад усіх, потым кудысьці павезлі. Ён фантастычна небяспечны! Не хоча гуляць у вайну…

Курс маладога байца: марш на прыгажосць, завучванне Статута на памяць, разборка і зборка аўтамата Калашнікава з заплюшчанымі вачыма… пад вадой… Бога няма! Сяржант — бог, цар і вайсковы начальнік. Сяржант Валерыян: «Дрэсіроўцы паддаюцца нават рыбы. Зразумелі?» «Песню ў страі трэба крычаць так, каб цягліцы на срацы дрыжалі». «Чым глыбей вы ў зямлю закапаецеся, тым менш вас пазабіваюць». Фальклор!! Жах нумар адзін — кірзавыя боты… Рускае войска толькі нядаўна пераабулі — выдалі чаравікі. Я яшчэ служыў у ботах. Для таго, каб кірза блішчала, яе трэба было змазваць шавецкім крэмам і расціраць ваўнянай анучкай унацяг. Крос — дзесяць кіламетраў у кірзачах. Спякота трыццаць градусаў… Пекла! Жах нумар два — анучы… Яны былі двух відаў — зімовыя і летнія. Руская армія адмовілася ад ануч апошняй… у дваццаць першым стагоддзі… Я не адзін крывавы мазоль імі нацёр. Намотваюць анучу так: ад наска нагі і абавязкова «вонкі», а не ўнутр. Пашыхтаваліся. «Радавы… чаму кульгаеце? Вузкіх ботаў не бывае, ёсць няправільныя ногі». Гавораць усе матам, не лаюцца, а гавораць, ад палкоўніка да салдата. Іншай гаворкі не чуў.

Азбука выжывання: салдат — гэта быдла, якое можа ўсё… Войска — гэта турма, у якой тэрмін адбываюць па канстытуцыі… Мама, мне страшна! Малады салдат — «салага», «дух», «чарвяк».

«Гэй, душара! Прынясі чаю». «Гэй… пачысці боты…» Гэй-гэй! «А ты, б…дзь, горды». Пачынаюцца рэпрэсіі… Ноччу чацвёра трымаюць, двое б’юць… Адпрацаваная тэхніка, і цябе б’юць без сінякоў. Без слядоў. Напрыклад, мокрым ручніком… лыжкамі… Адзін раз мяне адхерачылі так, што я не мог два дні размаўляць. У шпіталі ад усіх хваробаў адна «зялёнка». Надакучвае біць — «паголяць» сухім ручніком або запальнічкай, гэта надакучыць — накормяць фекаліямі, памыямі.

«Ручкамі! Ручкамі бяры!» Жывёлы! Маглі прымусіць бегаць па казарме голым… танцаваць… У маладога салдата ніякіх правоў… Тата: «Савецкая армія — лепшая ў свеце…»

І… надыходзіць такі момант… З’яўляецца думка, такая подлая думка: я ім трусы, анучы памыю, потым сам выб’юся ў жывёлы, і ўжо мне будуць трусы мыць. Гэта я дома думаў пра сябе, што я такі белы і пухнаты. Мяне не зламаеш і маё «я» не заб’еш. Гэта «да таго»… (Паўза.) Есці хацелася заўсёды, асабліва салодкага. У арміі ўсё крадуць, замест належных сямідзесяці грамаў салдату застаецца трыццаць. Сядзелі аднойчы тыдзень без кашы — вагон пярлоўкі хтосьці на станцыі спёр. Снілася булачная… кексы з разынкамі… Стаў майстрам абірання бульбы. Віртуозам! За гадзіну магу начысціць тры вядры бульбы. Салдатам прывозяць нестандарт, як на ферму. Сядзіш у шалупінні… Бляааа! У нарадзе на кухні падыходзіць сяржант да салдата: «Начысціць тры вядры бульбы». Салдат: «У космас ужо даўно лётаюць, а машынку для абірання бульбы не вынайшлі». Сяржант: «У войску, радавы… усё ёсць. І машынка для абірання бульбы таксама. Гэта — ты. Найноўшая мадэль». Салдацкая сталовая — поле цудаў… Два гады: каша, квашаная капуста і макароны, суп з мяса, якое захоўвалі на ваенных складах на выпадак вайны. Колькі яно там ляжала? Пяць-дзесяць гадоў… Усё запраўляецца камбітлушчам, вялікія пяцілітровыя, такія аранжавыя бляшанкі. На Новы год у макароны ўлівалі згушчонку — ласунак! Сяржант Валерыян: «Печыва дома будзеце есці і частаваць сваіх блядзей…» Ані відэльца, ані чайнай лыжачкі паводле статуту салдату мець нельга. Лыжка — адзіны прыбор. Камусьці даслалі з дому пару чайных лыжачак. Божа мой! З якім задавальненнем мы сядзелі і размешвалі гарбату ў шклянках. Цывільны кайф! Трымаюць за быдла, і раптам — чайная лыжачка. Божа мой! Недзе ж у мяне ёсць дом… Заходзіць дзяжурны капітан… Убачыў: «Што? Што такое! Хто дазволіў? Неадкладна ачысціць памяшканне ад хламу!» Якія лыжачкі! Салдат — не чалавек. А прадмет… прыстасаванне… прылада для забойства… (Паўза.) Дэмбель. Нас… чалавек дваццаць… Прывезлі на машыне на чыгуначную станцыю і выгрузілі: «Ну што, пакуль! Пакуль, хлопцы! Шчасліва на гражданцы». Мы стаім. Паўгадзіны прайшло — стаім. Гадзіна прайшла… Стаім! Азіраемся. Чакаем загаду. Хтосьці павінен нам даць каманду: «Бягом! У касу па квіткі!» Загаду няма. Не памятаю, колькі часу прайшло, пакуль мы зразумелі, што каманды не будзе. Самім трэба вырашаць. Ё-маё! За два гады мазгі адбілі…

Да самагубства я падыходзіў разоў пяць… А як? Павесіцца? Будзеш у гаўне сваім вісець, язык вываліцца… назад у горла не запхаюць… Як у таго хлопца ў цягніку, калі нас у часць везлі. Абмацюкаюць… свае ж… Саскочыць з вышкі — фарш атрымаецца! Узяць аўтамат і ў часе дазору — у галаву… расколе, як кавун. Маму ўсё-ткі шкада. Камандзір прасіў: «Толькі не страляйцеся. Людзей спісаць лягчэй, чым патроны». Жыццё салдата таннейшае за табельную зброю. Ліст ад дзяўчыны… Гэта вельмі шмат значыць у арміі. Рукі трасуцца. Лісты захоўваць нельга. Праверка тумбачак: «Бабы вашы, будуць нашы. А вам яшчэ служыць, як медным чайнікам. Нясі сваю макулатуру ва ўнітаз». Належыць табе набор: брытва, аўтаручка і нататнік. Сядзіш у сарціры і чытаеш апошні раз: «Люблю… Цалую…» Бляааа! Абаронцы Радзімы! Ліст ад бацькі: «Ідзе вайна ў Чачні… Ты мяне разумееш!» Папа героя дадому чакае… А ў нас прапаршчык адзін быў у Афгане, паехаў добраахвотнікам. Вайна прайшлася па ягонай галаве моцна. Нічога не расказваў, баяў толькі «афганскія» анекдоты. Ё-маё! Усе гігікалі… Салдат цягне на сабе цяжка параненага сябра, той сплывае крывёй. Даходзіць. Просіць: «Страляй! Больш не магу!» — «У мяне патронаў няма. Скончыліся». — «А ты купі». — «Дзе я іх табе куплю? Вакол горы, няма нікога». — «А ты ў мяне купі». (Смяецца.) «Таварыш афіцэр, чаму вы папрасіліся ў