Хто такія? З’явіліся нейкія незразумелыя людзі, яны былі ў курсе ўсяго: «Ведаем вашу бяду. Мы вам дапаможам». Патэлефанавалі кудысьці — тут жа прыйшоў урач і выдаў даведку пра смерць, і міліцыянт прыйшоў. І труну дарагую купілі, і катафалк быў, і шмат кветак, якіх толькі кветак там не было — усё як мае быць. Бабуля прасіла пахаваць яе на Хаванскіх могілках, але без хабару туды не праціснешся, могілкі старыя, вядомыя, але так і зрабілі, прывезлі бацюшку, ён памаліўся. Так прыгожа ўсё. Мы з мамай толькі стаялі і плакалі. Усім кіравала цётка Іра, яна была ў гэтай кампаніі галоўная, з ёй увесь час хадзілі хлопцы з біцэпсамі, ейная ахова. Адзін з гэтых хлопцаў ваяваў у Афганістане, і маму гэта чамусьці супакойвала, яна лічыла, што калі чалавек быў на вайне ці пры Сталіне сядзеў у лагеры, то гэты чалавек не можа быць дрэнным: «Як жа — ён так пацярпеў!» І наогул, у нас чалавека ў бядзе не кінуць — гэта было ейнае перакананне, мы ўспаміналі бабуліны аповеды пра тое, як людзі ў вайну ратавалі адзін аднаго. Савецкія людзі… (Маўчыць.) А ўжо былі нейкія іншыя людзі. Не зусім савецкія… Я кажу, як цяпер гэта ўяўляю, а не як тады… Нас узяла ў абарот банда, але для мяне тады яны былі дзядзькі і цёткі — пілі з намі гарбату на кухні, частавалі цукеркамі. Цётка Іра прывозіла прадукты, калі бачыла наш зусім пусты халадзільнік, падарыла мне джынсавую спаднічку — тады ўсе маліліся на джынсы! Можа, месяц яны так хадзілі, мы да іх прывыклі, і тут яны робяць маме прапанову: «Давайце прададзім вашу трохпакаёвую кватэру і купім аднапакаёвую. У вас будуць грошы». Мама пагадзілася… Яна ўжо ўладкавалася ў кавярню: мыла посуд, сталы працірала, але грошай катастрафічна не хапала. Пачалі ўжо абмяркоўваць, куды мы пераедзем, у які раён. Я не хацела мяняць школу. Шукалі што-небудзь паблізу.

У гэты момант аб’яўляецца іншая банда. Там верхаводам быў мужчына… дзядзька Валодзя… І яны з цёткай Ірай сталі паміж сабой змагацца за нашую кватэру. «Навошта вам аднапакаёвая? — крычаў маме дзядзька Валодзя. — Я куплю вам дом пад Масквой». Цётка Іра прыязджала на старэнькім «фольксвагене», а дзядзька Валодзя на шыкоўным «мерседэсе». У яго быў сапраўдны пісталет… Дзевяностыя гады… Бандыты хадзілі па вуліцах і нават не хавалі пісталеты. Усе, хто мог, ставілі сабе жалезныя дзверы. У нашым пад’ездзе прыйшлі з гранатай уначы да аднаго камерсанта… У яго быў кіёск — фарбаваныя дошкі, фанера, там усё разам прадавалася: прадукты, касметыка, адзенне, гарэлка. Вымагалі ў яго долары. Жонка не хацела аддаваць, дык ёй паставілі гарачы прас на жывот, яна была цяжарная… У міліцыю ніхто не звяртаўся, усе ведалі, што ў бандытаў шмат грошай, і яны кожнага купяць. Чамусьці іх паважаюць. Паскардзіцца не было каму… Дзядзька Валодзя чаі з намі не ганяў, ён маму застрашыў:

«Калі не аддасі кватэру мне, то я забяру тваю дачку, і ты яе больш ніколі не ўбачыш. Не будзеш ведаць, што з ёй». Мяне схавалі ў сябе нашы знаёмыя, я некалькі дзён у школу не хадзіла. Плакала дзень і ноч, баялася за маму. Суседзі бачылі, як па мяне два разы прыязджалі, шукалі. Лаяліся матам. Скончылася тым, што мама здалася… Назаўтра нас ужо выселілі. Прыехалі яны ўначы: «Хутчэй! Хутчэй!

Пажывяце ў іншым месцы, пакуль мы знойдзем вам дом». Прывезлі з сабой бляшанкі з фарбай, шпалеры, ужо ладзілі рамонт. «Пайшлі! Пайшлі!» Мама, спалохаўшыся, узяла толькі дакументы, свае ўлюбёныя польскія духі «Можа быць», якія ёй падарылі на дзень нараджэння і некалькі добрых кніг, а я — падручнікі і яшчэ адну сукенку. Нас запіхнулі ў машыну… Прывезлі, можна сказаць, на пустое месца: у кватэры — два вялікія ложкі, стол і крэслы. Строга загадалі нікуды не выходзіць і не адчыняць вокны, гучна не размаўляць. Не дай Бог суседзі пачуюць! У гэтай кватэры, мабыць, увесь час мяняліся людзі… Бруд! Некалькі дзён мылі ўсё, адмывалі. А потым памятаю: стаім з мамай у нейкім афіцыйным месцы, нам паказваюць надрукаваныя паперы… Падобна, што усё законна… Нам кажуць: «Вось тут вы павінны паставіць свае подпісы». Мама распісалася, а я расплакалася, раней неяк не даходзіла, а тут я зразумела — цяпер нас выправяць у вёску. Мне стала шкада сваю школу, сваіх сябровак, якіх я больш ніколі не ўбачу. Падышоў дзядзька Валодзя: «Хутчэй падпісвай, а то адвязём у дзіцячы дом, а мама ўсё роўна паедзе ў вёску. Застанешся адна». Нейкія людзі… я памятаю, што стаялі нейкія людзі, і міліцыянт быў… Усе маўчалі. Дзядзька Валодзя кожнаму даў хабар. Я дзіця… што я магу… (Маўчыць.)

Я доўга жыла і маўчала… Усё гэта схаванае, дрэннае, але яно схаванае. Не хочацца камусьці яго паказваць… Памятаю, як прывезлі мяне ў прытулак — гэта было пазней, калі я засталася ўжо без мамы, — прывезлі і прывялі ў пакой: «Вось твой ложак. Вось твае паліцы ў шафе…» Я аслупянела… Да вечара звалілася з тэмпературай… Гэта ўсё нагадала мне нашую кватэру… (Маўчыць.) Гэта быў Новы год… Ялінка гарыць… усе робяць маскі… Будуць танцы… Танцы? Якія танцы? Я пра ўсё гэта забылася… (Маўчыць.) У пакоі, апрача мяне, жылі яшчэ чатыры дзяўчынкі: дзве сястрычкі, зусім маленькія, восем і дзесяць гадоў, і яшчэ дзве дзяўчынкі старэйшыя — адна масквічка, яна сур’ёзна хварэла на пранцы, іншая была грабежніцай, сцягнула ў мяне туфлі. Гэтая дзяўчынка хацела вярнуцца на вуліцу… Пра што я? Пра тое, што заўсёды мы былі разам, днём і ноччу, але нічога пра сябе адна адной не распавядалі… Не, не хацелі. Я доўга маўчала… Я загаварыла, калі сустрэла свайго Жэньку… Але гэта ўсё будзе потым… (Маўчыць.)

Нашая эпапея з мамай толькі пачыналася… Пасля таго, як мы падпісалі паперы, нас павезлі ў Яраслаўскую вобласць: «Нічога, што далёка, затое ў вас будзе добры дом». Нас падманулі… Гэта быў не дом, а старая хата з адным пакоем і вялікай рускай печчу, якую мы з мамай да гэтага ні разу ў жыцці не бачылі. Не ўмелі паліць у печы. Хата развальвалася, куды ні глянь — усюды шчыліны. У мамы — шок. Яна зайшла ў хату і стала перада мной на калені, прасіла прабачэння за тое, што зацягнула мяне ў такое жыццё. Білася галавой аб сценку… (Слёзы.) Было ў нас трохі грошай, яны неўзабаве скончыліся. Працавалі ў людзей на гародах — хто кошык бульбы дасць, хто дзясятак яек. Спазнала прыгожае слова «бартар»… Свае ўлюбёныя духі «Можа быць» мама памяняла на добры кавалак масла, калі я моцна прастудзілася… Я так яе ўгаворвала гэтага не рабіць, таму што ў нас было мала рэчаў, якія нагадвалі нам пра дом. Гэта памятаю… Адзін раз загадчыца фермы, добрая жанчына, пашкадавала мяне, дала вядро малака, я баялася і ішла дадому агародамі, сустрэла адну даярку, яна пасмяялася: «Чаго ты хаваешся? Ідзі па вёсцы. Тут усе цягнуць, а тым больш, калі табе дазволілі». Цягнулі ўсё, што не прыкручана, а старшыня калгаса — больш за ўсіх. Машынамі да яго вазілі. Ён прыязджаў да нас… агітаваць: «Гайда да мяне на ферму! А то з голаду прападзяце». Ісці — не ісці? Галадуха прымусіла. На ранішнюю дойку ўставаць трэба было а чацвёртай раніцы. Яшчэ ўсе спяць. Я даіла кароў, мама мыла бакі, кароў яна баялася, а мне яны падабаліся. У кожнай каровы сваё імя… Дымка, Чаромха… У мяне было трыццаць кароў і дзве цялушкі… На тачках вазілі пілавінне, па калена было гною. Вышэй ботаў. Бідоны з малаком на калёсы падымалі… Колькі ж там кілаграм? (Маўчыць.) Плацілі нам малаком і мясам, калі якая-небудзь карова задушыць сябе ці патоне ў жыжцы. Даяркі пілі не менш за мужыкоў, і мама стала з імі папіваць. Паміж намі ўжо было не так, як раней, гэта значыць, мы сябравалі, але ўсё больш я на яе пакрыквала. Яна крыўдзілася. Рэдка, калі ў яе быў добры настрой, яна чытала мне вершы… Сваю любімую Цвятаеву:

Тады я пазнавала сваю ранейшую маму. Рэдка.

Ужо зіма. Адразу ўдарылі маразы. У гэтай хаце зіму б мы не перажылі. Сусед пашкадаваў і бясплатна давёз да Масквы…