Да маіх чатырнаццаці гадоў жылі мы бесклапотна. Да перабудовы… Нармальна жылі, пакуль не пачаўся капіталізм, тады па тэлевізары казалі «рынак». Усе мала разумелі, што гэта, і ніхто нічога не тлумачыў. А пачалося ўсё з таго, што стала можна ганіць Леніна і Сталіна. Ганілі маладыя, а старыя людзі маўчалі, яны выходзілі з тралейбуса, калі чулі, што нехта лае камуністаў. У нас у школе малады настаўнік матэматыкі быў супраць камуністаў, а стары настаўнік гісторыі — за камуністаў. Дома бабуля казала: «Замест камуністаў цяпер будуць спекулянты». Мама з ёй спрачалася: не, маўляў, будзе прыгожае, справядлівае жыццё, яна хадзіла на дэманстрацыі, захллынаючыся пераказвала нам прамовы Ельцына. Нашу бабулю пераканаць было немагчыма: «Абмянялі сацыялізм на бананы. На жуйку…» Спрэчка пачыналася ўранку, потым мама сыходзіла на працу, увечары яны працягвалі спрачацца. Калі Ельцына паказвалі па тэлевізары, мама хутчэй садзілася ў крэсла: «Вялікі чалавек!», бабуля хрысцілася: «Злачынца, даруй, Госпадзе». Яна была камуністка палымяная. Галасавала за Зюганава. Усе пайшлі ў царкву, і бабуля пайшла, стала хрысціцца і пасціцца, але верыла яна толькі ў камунізм… (Маўчыць.) Любіла распавядаць мне пра вайну… У сямнаццаць гадоў яна добраахвотна пайшла на фронт, і там у яе закахаўся наш дзядуля. Марыла быць тэлефаністкай, але ў той часці, куды яна трапіла, патрабаваліся кухары, і яна стала кухарам. І дзядуля быў кухарам, яны кармілі ў шпіталі параненых. Трызнячы, параненыя крычалі: «Давай! Давай! Наперад!» Шкада, яна так шмат распавядала, а я толькі фрагментамі памятаю… У медсясцёр заўсёды стаяла напагатове вядро з крэйдай, канчаліся таблеткі і парашкі, і яны рабілі пілюлі з гэтай крэйды, каб параненыя не злаваліся і не білі іх мыліцамі… Тады не было тэлевізара, і ніхто не бачыў Сталіна, але ўсе хацелі ўбачыць Сталіна. І мая бабуля таксама, да самай смерці яна яго ўшаноўвала: «Калі б не Сталін, мы б немцам задніцу лізалі». Яшчэ й мацюкнецца. А мама Сталіна не любіла, яна называла яго «злыднем» і «душагубцам»… Будзе няшчыра, калі скажу, што я пра гэта шмат думала… Жыла, радавалася. Першае каханне…

Мама працавала дыспетчарам у навукова-даследчым інстытуце геафізікі. Мы сябравалі. Я дзялілася з ёй усімі сваімі таямніцамі, нават тым, пра што звычайна мамам не гавораць. З маёй мамай гэта было можна, яна была зусім не дарослая. Як старэйшая сястра. Любіла кнігі… музыку… Жыла гэтым. А кіравала ў нас бабуля… Мама ўспамінала, што я ў дзяцінстве была залатая, ёй не трэба было мяне прасіць, угаворваць. Праўда, маму я любіла… Мне падабаецца, што я да яе падобная, і чым далей, тым больш. Амаль адзін твар. Мне гэта падабаецца… (Маўчыць.) Беднавата мы жылі, але неяк жылі. Усе вакол былі такія ж, як мы. Было нават весела, да мамы прыходзілі сябры, размаўлялі, спявалі песні. Я памятаю Акуджаву з дзяцінства:

Бабуля ставіла на стол тазік бліноў, пякла смачныя пірагі. Да маці многія мужчыны заляцаліся, яны ёй дарылі кветкі, а мне куплялі марожанае, і яна адзін раз нават у мяне спытала: «А можна я выйду замуж?» Я не пярэчыла, бо мама была прыгожая, і мне не падабалася, што яна самотная, я хацела шчаслівую маму. На яе заўсёды звярталі ўвагу на вуліцы, то адзін мужчына павернецца, то другі. «Чаго гэта яны?» — пыталася я, маленькая. — «Пайшлі! Пайшлі!» — смяялася мама, неяк асабліва смяялася. Нязвыкла. Праўда, нам было добра. Я потым, калі засталася адна, прыходзіла на нашую вуліцу і глядзела на нашыя вокны. Аднойчы не вытрымала і патэлефанавала ў нашыя дзверы — там ужо жыла грузінская сям’я. Напэўна, яны падумалі, што я жабрачка, хацелі даць мне грошай і ежы. Я заплакала і ўцякла…

Неўзабаве бабуля захварэла, у яе была такая хвароба, што яна ўвесь час хацела есці, кожныя пяць хвілінаў; выскоквала на лесвічную пляцоўку і крычала, што мы ёй есці на даем. Біла талеркі… Мама магла змясціць яе ў спецыяльную клініку, але вырашыла, што яна сама будзе даглядаць, яна таксама вельмі любіла бабулю. Часта даставала з серванта яе ваенныя фатаграфіі, глядзела на іх і плакала. На фотаздымках была маладая дзяўчына, на бабулю не падобная, але гэта была нашая бабуля. Як быццам іншы чалавек… Так атрымліваецца… так… Да самай смерці бабуля чытала газеты, цікавілася палітыкай… А калі захварэла, на тумбачцы ў яе ляжала толькі адна кніга… Біблія… Яна гукала мяне і чытала: «І вернецца прах у зямлю, чым ён і быў, а дух вернецца да Бога…» Увесь час думала пра смерць: «Мне ўжо так цяжка, унучка. Так сумна».

Гэта быў выходны… мы ўсе дома… Я зазірнула ў пакой бабулі, яна ўжо дрэнна хадзіла, больш ляжала, я ўбачыла, што яна сядзіць і глядзіць у акно. Папаіла яе вадзічкай. Прайшло трохі часу… Ізноў зайшла да яе, паклікала, яна маўчыць, я ўзяла яе за руку, а рука халодная, вочы былі расплюшчаныя і глядзелі ў тое ж акно. Да гэтага я ні разу не бачыла смерць, спалохалася і закрычала. Прыбегла мама, адразу заплакала, закрыла бабулі вочы. Трэба было тэлефанаваць у «хуткую дапамогу»… Праўда, яны неўзабаве прыехалі, але доктар запатрабавала ў мамы грошы за даведку пра смерць і за тое, што яны адвязуць бабулю ў морг: «А што вы хочаце? Рынак!» Грошай у нас у доме не было наогул… Якраз у гэты час маму скарацілі на працы, два месяцы яна ўжо была ў пошуку, але куды ні пойдзе па аб’яве, там ужо чарга. Мама скончыла тэхналагічны інстытут з чырвоным дыпломам. Пра тое, каб знайсці працу па спецыяльнасці, не магло быць і гаворкі, з інстытуцкім дыпломам уладкоўваліся прадаўцамі, пасудамыйкамі. Офісы прыбіралі. Усё стала іншае… Я не пазнавала на вуліцах людзей, як быццам усе пераапрануліся ў нешта шэрае. Каляровага нічога не было. Так я гэта запомніла… «Гэта ўсё твой Ельцын… твой Гайдар… — плакала бабуля, калі была жывая. — Што яны з намі зрабілі? Яшчэ трохі, і будзе, як у вайну». Мама маўчала, надзіва, мама аціхла. У доме на кожную рэч мы глядзелі толькі так — ці можна яе прадаць? Прадаць не было чаго… Жылі на бабуліну пенсію. Сядзелі на адных шэрых макаронах… За ўсё жыццё бабуля сабрала пяць тысяч, яны захоўваліся на кніжцы, іх павінна было хапіць, як яна казала, каб дажыць, на «чорны дзень» і на пахаванне. І гэта ператварылася ў адзін трамвайны білет… Карабок запалак… Грошы ва ўсіх у адзін дзень прапалі. Абдзіралаўку народу зладзілі… Больш за ўсё бабуля баялася, што мы пахаваем яе ў цэлафанавым пакеце або загорнем у газеты. Труна каштавала шалёныя грошы, і хавалі па-ўсякаму… Бабуліну сяброўку цётку Феню, яна на фронце медсястрой была, дачка пахавала ў газетах… загарнула ў старыя газеты… Медалі проста ў ямку паклалі… Дачка — інвалід, на сметніках корпалася… Гэта ўсё было так несправядліва! З сяброўкамі я хадзіла ў камерцыйную краму, разглядалі там каўбасы. Нейкія бліскучыя абгорткі. У школе тыя, у каго былі легінсы, дражнілі тых, каму бацькі не маглі купіць гэтыя легінсы. Мяне дражнілі… (Маўчыць.) Але мама паабяцала бабулі, што пахавае яе ў труне. Паклялася. Доктар убачыла: грошай у нас няма — яны павярнуліся і з’ехалі. Пакінулі бабулю нам…

Тыдзень мы жылі з бабуляй… Мама некалькі разоў на дзень абцірала яе марганцоўкай і накрывала мокрай прасцінай. Задраіла ўсе вокны і форткі, падаткнула дзверы мокраю коўдрай. Яна адна гэта рабіла, я баялася заходзіць у бабулін пакой, хуценька прабягала на кухню і назад. Пах быў… ужо з’явіўся… Праўда, нам яшчэ, грэх сказаць, пашанцавала: за час хваробы бабуля моцна схуднела, засталіся адны костачкі… Сталі тэлефанаваць сваякам… У нас сваякоў — палова Масквы, і раптам — нікога, яны не адмаўляліся — прыязджалі з трохлітровымі слоікамі марынаваных кабачкоў, агуркоў, з варэннем, але грошай ніхто не прапаноўваў. Пасядзяць, паплачуць і паедуць. Ні ў кога і не было жывых грошай. Я так думаю… стрыечнаму мамчынаму брату заробак на заводзе выдалі кансервамі, прывёз нам кансервы. Што мог… Тады нармальным лічылася — падарыць на дзень нараджэння кавалачак мыла, зубную пасту… У нас былі добрыя суседзі, праўда, добрыя. Цётка Аня з мужам… Яны пакавалі рэчы — пераязджалі да бацькоў у вёску, дзяцей ужо туды адаслалі — ім не да нас. Цётка Валя… Як яна магла дапамагчы, калі ў яе муж п’е і сын п’е? У мамы было столькі сяброў… Але ў іх таксама ў доме нічога не было, акрамя кніжак. Палова ўжо засталася без працы… Тэлефон памёр. Людзі адразу сталі іншымі пасля камунізму. Усе жылі за зачыненымі дзвярыма… (Маўчыць.) Я марыла: засну, а раніцай прачнуўся — і бабуля жывая.