У мяне была размова з маёй мамай… Яна хоча сысці са школы: «Уладкуюся гардэробшчыцай. Ці вартаўніком». Вось яна распавядае дзецям пра кнігі Салжаніцына… пра герояў і праведнікаў… У яе гараць вочы, а ў дзяцей — не. А мама прывыкла, што ў дзяцей раней гарэлі вочы ад ейных слоў, а сённяшнія дзеці ёй адказваюць: «Нам нават цікава, як вы жылі, але мы так жыць не хочам. Мы не марым пра подзвігі, мы хочам жыць нармальна». Праходзяць яны «Мёртвыя душы» Гогаля. Гісторыю падлюгі… Так нас у школе вучылі… А сёння сядзяць у класе іншыя дзеці: «Чаму гэта ён падлюга? Чычыкаў, як Маўродзі, пабудаваў піраміду з нічога. Гэта класная бізнес-ідэя!» Чычыкаў для іх станоўчы герой… (Маўчыць.) Маю дачку мама выхоўваць не будзе… Я не дам. Калі яе паслухаць, то дзіця павінна глядзець толькі савецкія мульцікі, таму што яны «чалавечыя». Але выключаеш мульцік — і выходзіш на вуліцу. У зусім іншы свет. «Як добра, што я ўжо старая, — прызналася мама. — Магу дома сядзець. У сваёй крэпасці». А раней яна заўсёды хацела быць маладой: маска з соку памідораў, валасы паласкаем рамонкам…

Маладая я любіла мяняць лёс, дражніць яго. Цяпер не, досыць. У мяне расце дачка, я думаю пра ейную будучыню. А гэта — грошы! Я хачу зарабіць іх сама. Не хачу прасіць, ні ў кога не хачу браць. Не хачу! Сышла з газеты ў рэкламнае агенцтва — там плоцяць болей. Добрыя грошы. Людзі хочуць жыць прыгожа, — гэта галоўнае, што сёння з намі адбываецца. І гэта хвалюе ўсіх. Уключыце тэлевізар: на мітынгі збіраюцца… ну хай некалькі дзясяткаў тысяч чалавек, а прыгожую італьянскую сантэхніку купляюць мільёны. Каго ні спытаеш, усе перабудоўваюць, рамантуюць свае кватэры і дамы. Падарожнічаюць. Ніколі так у Расіі не было. Мы рэкламуем не толькі тавары, але й патрэбы. Вырабляем новыя патрэбы — як жыць прыгожа! Кіруем часам… Рэклама — люстэрка рускай рэвалюцыі… Маё жыццё запоўненае да канца. Замуж не збіраюся… Ёсць сябры, усе яны багатыя людзі. Адзін «патаўсцеў» на нафце, другі — на мінеральных угнаеннях… Сустракаемся, каб пагаварыць. Заўсёды ў дарагім рэстаране: мармуровы хол, старадаўняя мэбля, на сценах дарагія карціны. Швейцары з выпраўкай рускіх памешчыкаў… Я люблю знаходзіцца сярод прыгожых дэкарацый. Мой блізкі сябар таксама жыве адзін і не хоча жаніцца, яму падабаецца быць аднаму ў сваім трохпавярховым асабняку: «Уначы спаць удваіх, а жыць аднаму». Днём у яго галава пухне ад катыровак каляровых металаў на Лонданскай біржы. Медзь, свінец, нікель… У руках тры мабільныя тэлефоны, звоняць кожныя трыццаць секунд. Працуе ён па трынаццаць-пятнаццаць гадзін у суткі. Без выходных і адпачынкаў. Шчасце? Што такое шчасце? Свет змяніўся… Цяпер самотныя — гэта паспяховыя, шчаслівыя людзі, а не слабыя ці лузеры. У іх ёсць усё: грошы, кар’ера. Адзінота — гэта выбар. Я хачу знаходзіцца ў дарозе. Я — паляўнічая, а не пакорлівая дзічына. Я сама выбіраю. Адзінота вельмі падобная на шчасце… Гучыць, як адкрыццё… Так? (Маўчыць.) Я нават не вам, а сабе хацела ўсё гэта расказаць…

На першую нашу сустрэчу прыйшла ейная мама. Прызналася: «А Ксюша не захацела са мной пайсці. Адгаворвала і мяне: «Мама, каму мы патрэбныя? Ім патрэбны толькі нашы пачуцці, нашыя словы, а мы самі ім не патрэбныя, таму што яны гэтага не перажылі». Яна вельмі хвалявалася: то падымалася, каб сысці: «Я стараюся не думаць пра гэта. Не хочацца паўтараць», то пачынала распавядаць, і яе нельга было спыніць, але больш маўчала. Чым я магла яе суцешыць? З аднаго боку, прашу: «Не хвалюйцеся. Супакойцеся», а з другога — хачу, каб яна ўспомніла той страшны дзень: 6 лютага 2004 года — тэракт у Маскве на Замаскварэцкай лініі метро паміж станцыямі «Аўтазаводская» і «Павялецкая». У выніку выбуху загінулі 39 чалавек і 122 былі шпіталізаваны.

Хаджу і хаджу па кругах болю. Не магу вырвацца. Боль змяшчаў у сабе ўсё — і змрок, і ўрачыстасць, часам я веру, што боль — мост паміж людзьмі, прыхаваная сувязь, а ў іншы раз у роспачы думаю, што гэта — бездань.

Ад той двухгадзіннай сустрэчы ў нататніку засталося некалькі абзацаў:

«…быць ахвярай — гэта так прыніжае… Проста сорамна. Я ўвогуле не хачу з кімсьці пра гэта гаварыць, я хачу быць як усе, а атрымліваецца — адна і адна. Магу раптоўна заплакаць. Бывае, іду па горадзе і плачу. Мне адзін незнаёмы мужчына сказаў: «Што ты плачаш? Такая прыгожая — і плачаш». Па-першае, прыгажосць ніколі мне ў жыцці не дапамагала, а па-другое, я адчуваю гэтую прыгажосць як здраду, яна не адпавядае таму, што ў мяне ўнутры…

…у нас дзве дачкі — Ксюша і Даша. Мы жылі сціпла, але часта хадзілі ў музеі, у тэатры, шмат чыталі. Калі дзяўчынкі былі маленькія, тата для іх казкі складаў. Мы хацелі выратаваць іх ад грубага жыцця. Я думала, што мастацтва можа ўратаваць. А яно не выратавала…

…у нашым доме жыве самотная бабулька, ходзіць у царкву. Аднойчы яна спыніла мяне, я вырашыла — паспачувае, а яна мне злосна: «Задумайцеся, чаму гэта з вамі здарылася? З вашымі дзець-

мі?» Навошта… за што мне гэтыя словы? Яна пакаялася, я думаю, яна потым пакаялася… Я нікога не падманула, я нікому не здрадзіла. У мяне было толькі два аборты, гэта два мае грахі… Я ведаю… На вуліцы часта даю міласціну, хай трохі, колькі магу. Птушак зімой кармлю…»

У наступны раз яны ўжо прыйшлі ўдзвюх — мама і дачка.

маці

— Можа, для кагосьці яны героі? У іх ёсць ідэя, яны адчуваюць сябе шчаслівымі, паміраючы, яны думаюць, што трапяць у рай. І не баяцца смерці. Я нічога пра іх не ведаю: «Складзены фотаробат меркаванага тэрарыста…» — і ўсё. А мы для іх мішэні, ім ніхто не патлумачыў, што мая дзяўчынка не мішэнь, у яе ёсць мама, якая без яе жыць не можа, ёсць хлопчык, які ў яе закаханы. Хіба можна забіваць чалавека, якога любяць? Па-мойму, гэта падвойнае злачынства. Хадзеце на вайну, у горы, страляйце там адзін у аднаго, але чаму ў мяне? У маю дачку? Нас забіваюць у часе мірнага жыцця… (Маўчыць.) Я цяпер баюся сама сябе, сваіх думак. Часам хочацца іх усіх пазабіваць, а потым страшна, што табе гэтага хацелася.

Калісьці я любіла маскоўскае метро. Найпрыгажэйшае ў свеце! Гэта — музей! (Маўчыць.) Пасля выбуху… Я бачыла, як людзі заходзілі ў метро, узяўшыся за рукі. Страх доўга трымаецца… Страшна было ў горад выйсці, у мяне адразу ціск падымаўся. Ездзілі і пільнавалі падазроных пасажыраў. На працы толькі пра гэта і гаварылі. Што з намі робіцца, а, Госпадзе? Стаю на платформе, і побач са мной маладая жанчына з дзіцячым вазком, у яе чорныя валасы, чорныя вочы — не руская. Не ведаю, якой яна нацыянальнасці — чачэнка, асецінка? Хто? Я не вытрымала і зазірнула ў калыску: а ці дзіця там? Ці не ляжыць там штосьці іншае? У мяне сапсаваўся настрой ад таго, што мы зараз будзем ехаць у адным вагоне: «Не, — думаю, — няхай яна едзе, а я пачакаю наступнага цягніка». Да мяне падыходзіць мужчына: «Навошта вы зазіралі ў вазок?» Я сказала яму праўду. «Значыць, і вы таксама».

…Бачу няшчасную дзяўчынку, якая скруцілася ў камячок. Гэта мая Ксюша. Чаму яна тут адна? Без нас? Не, гэта немагчыма, гэта не можа быць праўдай. Кроў на падушцы… «Ксюша! Ксюшанька!!» — Яна мяне не чуе. Нацягнула на галаву нейкую шапачку, каб я нічога не ўбачыла, не спалохалася. Мая дзяўчыначка! Яна марыла стаць педыятрам, а цяпер у яе няма слыху, яна была найпрыгажэйшай дзяўчынкай у класе… А цяпер… ейны тварык… За што? Нешта мулкае, цягучае ахінае мяне, свядомасць проста разрываецца на дробныя шматкі. Мае ногі не хочуць рухацца, ватныя, мяне выводзяць з палаты. Доктар незадаволены: «Вазьміце сябе ў рукі, інакш больш да яе не пусцім». Я трымаюся… Вяртаюся ў палату… Глядзіць не на мяне, а кудысьці ўбок, як быццам мяне не пазнае. Забівае выраз вачэй жывёліны, якая пакутуе, гэты погляд нельга вытрымаць. Далей жыць амаль нельга. Цяпер яна кудысьці схавала гэты погляд, надзела на сябе панцыр, але яна стрымлівае гэта ўсё. Гэта ўсё на ёй адбілася. Увесь час яна там, дзе нас не было…