Паклікала мама варажбітку… Варажбітка наваражыла: «Усё будзе добра». А нам няма чаго ёй даць. Мама знайшла два буракі ў склепе і была рада. І варажбітка рада. Паехала я паступаць, як марыла, у педвучылішча. Там трэба было запоўніць анкету… Усё я напісала і дайшла да пытання: ці былі вы ці вашы сваякі ў палоне або пад акупацыяй? Я адказала — так, вядома, былі. Дырэктар вучылішча паклікаў мяне ў кабінет: «Дзяўчынка, забяры свае дакументы». Быў ён франтавік, без адной рукі. З пустым рукавом. Так я даведалася, што мы… усе, хто быў пад акупацыяй… нядобранадзейныя. Пад падазрэннем. Ужо ніхто не казаў нам «браты і сёстры»… Праз сорак гадоў толькі гэтую анкету адмянілі. Сорак гадоў! Жыццё маё скончылася, пакуль адмянілі. «А хто нас пад немцамі пакінуў?» — «Ціха, дзяўчынка, ціха…» — дырэктар зачыніў дзверы, каб ніхто не чуў.

«Ціха… ціха…» Як ты лёс аб’едзеш? Сярпом ваду рэзаць… А Сашка паступаў у ваеннае вучылішча… Напісаў у анкеце, што сям’я іх была пад акупацыяй, а бацька прапаў без вестак. Яго адразу адлічылі… (Маўчыць.) Нічога, што я вам і пра сябе, і сваё жыццё апісваю? Мы ўсе аднолькава жылі. Каб мяне толькі не пасадзілі за гэтую размову. Ёсць яшчэ савецкая ўлада ці ўжо зусім яна знікла?

За горам і дабро забылася… Як маладыя мы былі, кахалі як. Я на Сашкавым вяселлі гуляла… Любіў ён Лізку, доўга заляцаўся. Марнеў без яе! Белы вэлюм на вяселле з Мінска прывёз. Унёс нявесту ў барак на руках… Старыя нашыя звычаі… Жаніх нясе нявесту на руках, як дзіця, каб дамавік не ўсачыў. Ці не прыкмеціў. Дамавік чужых не любіць, праганяе. Ён жа ў доме гаспадар, трэба яму спадабацца. А-а-а… (Махнула рукою.) Цяпер ужо ні ў што не вераць. Ні ў дамавіка, ні ў камунізм. Жывуць людзі без усякай веры! Ну можа, у каханне яшчэ вераць… «Горка! Горка!» — крычалі мы ў Сашкі за сталом. А як тады пілі? Адна пляшка на ўвесь стол, на дзесяць чалавек… Цяпер на кожнага пляшку давай. Кароўку трэба прадаць, каб сыну або дачцы вяселле справіць. Кахаў ён Лізку… Але сэрцам не завабіш, і за вушы не прыцягнеш. А ў цэлым… у цэлым… Гуляла яна, як котка. Дзеці выраслі, зусім пайшла ад яго. Не азірнулася. Я яму раіла: «Сашка, знайдзі добрую жанчыну. Сап’ешся». — «Шкляначку налью. Фігурнае катанне пагляджу і спаць кладуся». Аднаму спаць — і коўдра не грэе. І ў раі моташна аднаму. Піў, але не запіваў. Не… не запіваў, як іншыя. О! Тут у нас адзін сусед… ён і адэкалон «Гваздзіка» п’е, і ласьён, і дэнатурат, і мыйныя сродкі… І трэба ж — жывы! Цяпер пляшка гарэлкі каштуе, як раней паліто. А закуска? Паўкіло каўбасы — палова маёй пенсіі. Піце свабоду! Ешце свабоду! Такую краіну здалі! Дзяржаву!! Без адзінага стрэлу… Я аднаго не разумею, чаму ў нас ніхто не спытаўся? Я ўсё жыццё вялікую краіну будавала. Так нам казалі. Абяцалі.

Я і лес валіла, і шпалы на сабе цягала… Ездзілі мы з мужам у Сібір. На камуністычную будоўлю. Памятаю рэкі: Енісей, Біруса, Мана… Будавалі чыгунку Абакан–Тайшэт. Везлі нас туды ў таварных вагонах: два ярусы пазбіваных нараў, ні матрацаў, ні бялізны, пад галаву — кулак. У падлозе — дзірка… Для вялікай патрэбы вядро (загароджвалі яго прасцінай). Стане састаў у полі, грабі сена: наш ложак! Святла ў вагонах не было. Але ўсю дарогу спявалі камсамольскія песні! Дралі горла. Сем дзён ехалі… Прыехалі! Глухая тайга, снегу — у чалавечы рост. Хутка пачалася цынга, кожны зуб хістаўся. Вошы. А норма — ого! Мужчыны, хто паляўнічыя, хадзілі на мядзведзя. Тады ў нас з’яўлялася мяса ў катлах, а то — каша і каша. Я запомніла, што мядзведзя б’юць толькі ў вока. Жылі ў бараках — ні душа, ні лазні. Летам ездзілі ў горад і ў фантане мыліся. (Смяецца.) Ці хочаш слухаць, дадам яшчэ…

Забылася расказаць, як я замуж выйшла… Мне васямнаццаць гадоў. Ужо гэта працавала я на цагельні. Цэментны завод закрылі, і я пайшла на цагляны. Спачатку была гліншчыцай. У той час гліну капалі ўручную, рыдлёўкамі… Мы разгружалі машыны і складалі гліну ў двары роўным пластом, каб яна «даспявала». Праз паўгода ўжо катала нагружаныя ваганеткі ад прэса да печы: туды — з сырымі цаглінамі, а назад — з абпаленымі, гарачымі. Цэглу мы самі даставалі з печы… Шалёная тэмпература! За змену — чатыры-шэсць тысяч цаглін выцягнеш. Да дваццаці тон. Працавалі адны жанчыны… і дзяўчынкі… Былі і хлопцы, але хлопцы, у асноўным, на машынах. За рулём. Стаў адзін да мяне заляцацца… Падыдзе, засмяецца… і пакладзе руку мне на плячо… Аднойчы кажа: «Паедзеш са мной?» — «Паеду». Нават не спыталася — куды. Так мы завербаваліся ў Сібір. Камунізм будаваць! (Маўчыць.) А зараз… ох! А ў цэлым… у цэлым… Усё дарэмна… дарэмна пакутавалі… Гэта цяжка прызнаць і цяжка з гэтым жыць. Столькі працавалі! Будавалі. Усё рукамі. Час суровы! Я на цагельні працавала… Адзін раз праспала. Пасля вайны за спазненне на працу… на дзесяць хвілін спазніўся — турма. Уратаваў брыгадзір: «Скажаш, што я цябе ў кар’ер пасылаў…» Калі б хто данёс, то і яго судзілі б. Пасля пяцьдзясят трэцяга ўжо за спазненне не каралі. Пасля смерці Сталіна людзі сталі ўсміхацца, а да таго асцярожна жылі. Без усмешкі.

А… што цяпер успамінаць? Цвікі на пажарышчы збіраць. Усё згарэла! Усё нашае жыццё… усё нашае прапала… Будавалі… будавалі… Сашка на цаліну ездзіў. Там камунізм будаваў! Светлую будучыню. Казаў, што ў намётах зімой спалі, без спальных мяшкоў. У сваёй вопратцы. Рукі там сабе адмарозіў… Але ўсё роўна ганарыўся!

Быў у яго партбілет, чырвоная кніжачка з Леніным, дарагая яму. Дэпутат і стаханавец, як і я. Прайшло жыццё, праляцела. Следу няма, ужо не знойдзеш… Учора тры гадзіны стаяла ў чарзе па малако — і мне не хапіла. Нямецкую пасылку ў дом прынеслі з падарункамі: крупы, шакалад, мыла… Пераможцам — ад пераможаных. Мне нямецкай пасылкі не трэба. Не-е-е… не ўзяла. (Перахрысцілася.) Немцы з сабакамі… на сабаках поўсць блішчыць… Ідуць па лесе, а мы — у балоце. У вадзе па горла. Бабы, дзеткі. І каровы стаяць разам з людзьмі. Маўчаць. Каровы, як людзі, маўчаць. Усё разумеюць. Не хачу я нямецкіх цукерак і нямецкага пячэння! Дзе — маё? Мая праца? Мы так верылі! Верылі, што калі-небудзь будзе добрае жыццё. Пачакай-пацярпі… так, пачакай-пацярпі… Усё жыццё па казармах, па інтэрнатах, па бараках.

Ну што ты зробіш? Так і ёсць… Усё можна перажыць, акрамя смерці. Смерць не перажывеш… Трыццаць гадоў Сашка на мэблевай фабрыцы адтарабаніў. Нагарбаціўся. Год таму праводзілі яго на пенсію. Гадзіннік падаравалі. Але без працы ён не застаўся. Людзі ішлі і ішлі з заказамі. Та-а-ак… А ўсё роўна быў невясёлы. Сумны. Галіцца перастаў. Трыццаць гадоў на адной фабрыцы, лічы, палову жыцця! Там ужо дом родны. З фабрыкі яму і труну прывезлі. Багатую труну! Уся блішчала, а знутры ў аксаміце. У такіх цяпер толькі бандытаў хаваюць і генералаў. Усе рукамі краталі — дзіва! Калі з барака труну выносілі, пасыпалі збожжа на парог. Так трэба, каб жывым было лягчэй заставацца. Нашыя старыя звычаі… Паставілі труну ў двары… Хтосьці са сваякоў папрасіў: «Людзі добрыя, прабачце». — «Бог даруе», — адказвалі ўсе. А што дараваць? Жылі дружна, адной сям’ёй. У цябе няма — я дам, у мяне скончылася — ты прынясеш. Любілі нашыя святы. Будавалі сацыялізм, а цяпер кажуць па радыё, што сацыялізм скончыўся. А мы… а мы засталіся…

Цягнікі грукочуць… грукочуць… Чужыя людзі, што вам трэба? Што? Аднолькавай смерці няма… Я першага сына ў Сібіры нарадзіла, дыфтэрыт хоп — і задушыў. Усё адно жыву. Учора да Сашкі на магілку збегала, пасядзела з ім. Распавяла, як Лізка плакала. Білася аб труну галавою. Каханне гадкоў не лічыць…

Памром… і ўсё добра будзе…

— Маё свята… Сёмага лістапада… Вялікае, яркае… Найярчэйшае ўражанне майго дзяцінства — ваенны парад на Чырвонай плошчы… Я ў таты на плячах, а да рукі мне прывязалі чырвоны шарык.

У небе па-над калонамі вялізныя партрэты Леніна і Сталіна… Маркса… гірлянды і букеты з чырвоных, блакітных, жоўтых шарыкаў. Чырвоны колер. Любы, улюбёнейшы. Колер рэвалюцыі, колер пралітай у імя яе крыві… Вялікая Кастрычніцкая рэвалюцыя! Гэта цяпер: ваенны пераварот… бальшавіцкая змова… руская катастрофа… Ленін — нямецкі агент, а рэвалюцыю зрабілі дэзерціры і п’яныя матросы. Я заціскаю вушы, не хачу чуць! Не хапае змогі… Усё жыццё я пражыла з верай: мы найшчаслівейшыя, нарадзіліся ў неўявімай і цудоўнай краіне. Іншай такой краіны няма! У нас ёсць Чырвоная плошча, там на Спаскай вежы б’юць куранты, па якіх звяраюць час ва ўсім свеце. Так казаў мне тата… і мама, і бабуля… «День седьмого ноября — красный день календаря…» Перад гэтым мы доўга не клаліся спаць, усёй сям’ёй рабілі кветкі з паперы, выразалі з кардона сэрцайкі. Размалёўвалі. Раніцай мама і бабуля заставаліся дома, гатавалі святочны абед. Госці ў гэты дзень прыходзілі абавязкова. Яны прыносілі ў сетцы торт і віно… цэлафанавых пакетаў тады яшчэ не было… Бабуля пякла свае знакамітыя піражкі з капустай і грыбамі, а мама чаравала над салатай «аліўе» і варыла абавязкова халадзец. А я — з татам!