Я разгаварылася з вамі і забылася, што баюся ўспамінаць… (Маўчыць.) Як я стаўлюся да людзей? Людзі не дрэнныя і не добрыя, людзі — і ўсё. У школе я вучылася па савецкіх падручніках, іншых яшчэ не было, нам чыталі: чалавек — гэта гучыць годна. А чалавек — гэта гучыць не годна, а па-рознаму гучыць. Я таксама ўсякая, ува мне ўсяго патрошку… Але калі я ўбачу таджыка — яны ў нас цяпер як рабы, другі гатунак — і калі ў мяне ёсць час, я спынюся з ім пагаварыць. У мяне няма грошай, але я з ім паразмаўляю.

Такі чалавек… Гэта мой чалавек, ён у маім становішчы — я ведаю, што гэта такое, калі ты ўсім чужы, ты зусім адзін. Я таксама жыла ў пад’ездах, спала ў падвалах…

Спачатку нас пусціла да сябе маміна сяброўка, прынялі яны нас добра, і мне там падабалася. Знаёмая абстаноўка: кнігі, пласцінкі, на сцяне партрэт Чэ Гевары. Як у нас калісьці… тыя ж кніжкі, тыя ж пласцінкі… Сын цёткі Волі вучыўся ў аспірантуры, днём не вылазіў з бібліятэкі, а ўначы разгружаў вагоны на станцыі. Есці не было чаго. На кухні стаяў мех бульбы — і ўсё. З’елі бульбу — адзін бохан хлеба на дзень. Цэлы дзень пілі гарбату. І больш нічога. Адзін кілаграм мяса каштаваў трыста дваццаць рублёў, а зарплата ў цёткі Волі была сто рублёў, яна працавала ў школе настаўніцай пачатковых класаў. Усе кідаліся як ненармальныя, каб дзесьці падзарабіць. Разбіваліся ў блін… сапсаваўся стары кран на кухні, выклікалі сантэхнікаў, а яны выявіліся кандыдатамі навук. Смяяліся ўсе разам. Як казала нашая бабуля, журбою не пракормішся… Адпачынак — гэта раскоша, мала хто мог сабе дазволіць такую раскошу… Цётка Воля на час адпачынку з’язджала ў Мінск, там жыла ейная родная сястра, выкладчыца ўніверсітэта. Яны шылі падушкі са штучнага футра, набівалі іх сінтэпонам, але так, каб яны напалову заставаліся пустымі — і туды перад самым цягніком засоўвалі шчанюка, рабілі яму укол снатворнага. Ездзілі ў Польшчу… Шчанюкоў аўчарак так вазілі… і трусоў… На блышыных рынках — паўсюль руская гаворка… У тэрмасы налівалі гарэлку замест гарбаты, у валізках хавалі пад бялізнай цвікі і замкі… Дадому цётка Воля вярталася з торбай смачных польскіх каўбасак. Мы дурэлі ад гэтага паху!

У Маскве ноччу стралялі і нават узрывалі. Кіёскі, кіёскі… паўсюль кіёскі… Мама нанялася да аднаго азербайджанца, у яго было два ларкі — адзін з садавінай, другі — з рыбай. «Праца ёсць, выхадных няма. Адпачываць нельга». Але вось якая навіна — гандляваць мама саромелася, ёй было сорамна. Ну — ніяк! У першы дзень наогул: расклала садавіну, а сама схавалася за дрэва і адтуль выглядвала. Нацягнула шапку на самыя вушы, каб яе ніхто не пазнаў. На другі дзень цыганёнку дала сліву… Гаспадар заўважыў — накрычаў. Грошы не любяць жалю і сораму… Мала яна там пратрымалася, з гандлем у мамы справа не пайшла… Я ўбачыла аб’яву на плоце: «Патрабуецца прыбіральшчыца з вышэйшай адукацыяй». Мама пайшла па азначаным адрасе, і яе ўзялі. Плацілі там нармальна. Гэта быў нейкі амерыканскі фонд… Ужо мы змаглі неяк самі харчавацца, знялі пакой, у гэтай жа трохпакаёвай кватэры другі пакой здымалі азербайджанцы. Маладыя хлопцы. Нешта ўвесь час куплялі, прадавалі. Адзін замуж мяне клікаў, абяцаў вывезці ў Турцыю: «Я цябе ўкраду. У нас звычай такі, што нявесту трэба ўкрасці». Страшна было без мамы дома заставацца. А ён мне і садавіну дарыў, і ўрук… Гаспадар кватэры піў тыднямі, так напіваўся, што ў яго зносіла дах: «Ах ты, блядзь! Гэй ты, сука!» Жонку біў нагамі… яе «хуткая» адвозіла… І тады ён уначы да мамы лез. Дзверы ў наш пакой ламаў…

Зноў мы апынуліся на вуліцы… На вуліцы і без грошай… Мамін фонд закрылі, яна перабівалася выпадковымі заробкамі. Жылі ў пад’ездах… на лесвічных пляцоўках… Адны людзі проста ішлі сабе, іншыя крычалі, былі і такія, што выганялі нас на вуліцу. Маглі і ўначы. І ў дождж, і ў снег. Ніхто дапамогі не прапаноўваў, ні пра што не распытваў… (Маўчыць.) Людзі не дрэнныя і не добрыя. У кожнага сваё… (Маўчыць.) Раніцай ішлі пешшу на вакзал (грошай на метро не было), у прыбіральні там мыліся. І мылі. Невялікае мыццё ў нас там… Улетку нічога, калі цёпла, усюды можна жыць… У парку на лаўках начавалі, восенню нагроб лісця, спім на лісці — цёпла. Як у спальным мяшку. На Беларускім вакзале… гэта я добра памятаю… мы часта сустракалі вельмі старую жанчыну, яна сядзела каля касы і размаўляла сама з сабой. Распавядала адну і тую ж гісторыю… Як у вайну да іх у вёску заходзілі ваўкі, яны адчулі, што мужчынаў няма. Мужчыны ўсе ваявалі. Калі ў нас з мамай было хоць трохі грошай, мы ёй падавалі. «Барані вас Гасподзь», — хрысціла яна нас. А мне нашая бабуля ўспаміналася…

Пакінула маму на лаўцы… Вяртаюся, а яна сядзіць не адна, а з нейкім мужчынам. Прыемны такі мужчына. «Знаёмся, — кажа маці, — гэта Віця. Ён таксама любіць Бродскага». Усё зразумела. Ведаем… Калі хтосьці любіць Бродскага, для мамы гэта гучыць як пароль, значыць, свой чалавек. «Як, ён не чытаў «Дзеці Арбата»?» Ну гэта дзікі чалавек! З лесу! Гэта чужы, ён не наш. Так яна заўсёды падзяляла людзей, і гэта ў яе засталося. А я вельмі змянілася за тыя два гады, што мы з ёй бадзяліся, стала сур’ёзная, можа, нават не па гадах. Я зразумела: мама нічым не можа мне дапамагчы, наадварот, у мяне з’явілася пачуццё, што гэта я павінна ёю апекавацца.

Проста я так адчувала… Дзядзька Віця быў разумны, і ён спытаў у мяне, а не ў мамы: «Ну што, дзяўчынкі, пойдзем?» Павёў нас да сябе, у яго была двухпакаёвая кватэра. Свае рэчы мы ўсе цягалі з сабой, і вось з гэтымі падранымі клятчастымі сумкамі… мы патрапілі ў рай… Музей! На сцяне віселі карціны, шыкоўная бібліятэка, пузаты старадаўні камод… Гадзіннік да столі з ківачом… Аслупянелі!

«Дзяўчынкі, смялей. Распранайцеся». Нам сорамна, мы ўжо абнасіліся… Пах вакзалаў… пад’ездаў… «Дзяўчынкі, смялей!» Селі піць чай. Дзядзька Віця распавёў пра сябе… Калісьці ён працаваў ювелірам, у яго была свая майстэрня. Паказаў нам чамадан з інструментамі, мяшэчкі з напаўкаштоўнымі камянямі, сярэбраныя нарыхтоўкі… Усё так прыгожа, цікава, дорага. Не верылася, што мы будзем тут жыць. Цуды пасыпаліся…

Атрымалася сям’я як сям’я. Я зноў пайшла ў школу. Дзядзька Віця быў вельмі добры, ён зрабіў мне пярсцёнак з каменьчыкам. Але бяда… ён таксама піў… І курыў як паравоз. Першы час мама на яго злавалася, а неўзабаве яны ўжо пілі разам. Насілі ў букіністычны магазін кнігі, я памятаю пах старых скураных пераплётаў… У дзядзькі Віці былі яшчэ рэдкія манеты… Пілі і глядзелі тэлевізар. Палітычныя праграмы. Дзядзька Віця філасофстваваў. Са мной ён размаўляў як з дарослай… Пытаўся: «Чаму вас, Юлечка, вучаць у школе пасля камунізму? Што цяпер рабіць з савецкай літаратурай і з савецкай гісторыяй — забыцца?» Праўда, я мала што разумела… Вам цікава? Вось… Я думала, што я ад гэтага далёкая, а вось… успамінаецца…

…Рускае жыццё павінна быць злым, нікчэмным, тады душа раскрываецца, яна ўсведамляе, што не належыць гэтаму свету… Чым больш брудна і крывава, тым больш для яе прасторы…

…Мадэрнізацыя у нас магчымая толькі праз шарашкі і расстрэлы…

…Камуністы… Што яны могуць? Увесці зноў талоны і адрамантаваць баракі ў Магадане…

…Нармальныя людзі выглядаюць сёння вар’ятамі… Гэтае новае жыццё такіх, як я і твая мама, яно нас выбракоўвае…

…На Захадзе стары капіталізм, а ў нас свежы, з маладымі ікламі… А ўлада — чыстая візантыйшчына…

Аднойчы ўначы дзядзьку Віцю забалела сэрца. Выклікалі «хуткую». Да бальніцы яго не давезлі. Шырокі інфаркт. Прыехалі сваякі: «А вы — хто? Адкуль узяліся такія? Вам тут рабіць няма чаго». Адзін мужчына крычаў: «Ганіце гэтых жабрачак адсюль! Прэч!» Праверыў нашыя сумкі, калі мы сыходзілі…

Мы на вуліцы…

Патэлефанавалі мамінаму стрыечнаму брату… Яго жонка ўзяла слухаўку: «Прыходзьце». Жылі яны непадалёк ад Рачнога вакзала ў двухпакаёвай «хрушчоўцы», жылі з жанатым сынам. Нявестка хадзіла цяжарная. Вырашылі: «Пажывяце ў нас, пакуль Алена народзіць». Маме ставілі раскладушку ў калідоры, а я спала на кухні на старой канапе. Да дзядзькі Лёшы прыходзілі сябрукі… з яго завода… Засынала я пад іхнія размовы. Усё паўтаралася: пляшка гарэлкі на стале, карты. Праўда, размовы былі іншыя…