…На допыт выклікалі праз два тыдні. Ці ведаў я, што ў жонкі ёсць сястра за мяжой? «Мая жонка — сумленны камуніст». На стале ў следчага ляжаў данос, падпісаны — я не паверыў! — нашым суседам. Я пазнаў почырк. Подпіс. Мой таварыш быў, можна сказаць, з грамадзянскай вайны. Вайсковец… у высокім званні… Трохі быў нават закаханы ў маю жонку, я раўнаваў. Ну так… раўнаваў… Жонку я моцна кахаў… сваю першую жонку… Следчы падрабязна пераказваў мне нашыя размовы. Я зразумеў, што не памыліўся… так, гэта сусед… усе размовы былі пры ім… Гісторыя маёй жонкі такая: яна з-пад Мінска. Беларуска. Пасля Брэсцкага міру частка беларускіх земляў адышла да Польшчы. Там засталіся яе бацькі. Сястра. Бацькі хутка памерлі, а сястра пісала нам: «Я лепш паеду ў Сібір, чым заставацца ў Польшчы». Хацела жыць у Савецкім Саюзе. Тады камунізм быў папулярны ў Еўропе. Ва ўсім свеце. Шмат хто ў яго верыў. Не толькі простыя людзі, але і заходняя эліта. Пісьменнікі: Арагон, Барбюс… Кастрычніцкая рэвалюцыя была «опіумам для інтэлектуалаў». Дзесьці чытаў… цяпер шмат чытаю. (Паўза.)
Мая жонка — «вораг»… Значыць, патрэбна «контррэвалюцыйная дзейнасць»… Хацелі сфабрыкаваць «арганізацыю»… «тэрарыстычнае падполле»… «З кім ваша жонка сустракалася? Каму перадавала чарцяжы?» Якія чарцяжы! Я ўсё адмаўляў. Білі. Тапталі ботамі. Усе — свае. У мяне партбілет, і ў іх — партбілет. І ў маёй жонкі — партбілет.
…Агульная камера… У камеры — пяцьдзясят чалавек. Па патрэбе выводзілі два разы на дзень. А ў астатні час? Як даме растлумачыць? Ля ўваходу стаяла велізарная бодня… (Злосна.) Паспрабуйце сесці і пасраць пры ўсіх! Кармілі селядцамі і не давалі вады. Пяцьдзясят чалавек… Ангельскія… японскія шпіёны… Стары вясковец, непісьменны… Яго пасадзілі за пажар на стайні. Сядзеў студэнт за анекдот… На сцяне вісіць партрэт Сталіна. Дакладчык чытае рэферат пра Сталіна. Хор спявае песню пра Сталіна. Артыст дэкламуе верш пра Сталіна. Што гэта такое? Вечар, прысвечаны стагоддзю з дня смерці Пушкіна. (Я смяюся, а ён не смяецца.) Студэнт атрымаў дзесяць гадоў лагероў без права перапіскі. Быў шафёр, арыштаваны за тое, што падобны да Сталіна. І сапраўды быў падобны. Загадчык пральні, беспартыйны цырульнік, шліфавальнік… Больш за ўсё простых людзей. Але быў і вучоны-фалькларыст. Уначы ён распавядаў нам казкі… дзіцячыя казкі… І ўсе слухалі. На фалькларыста данесла яго ўласная маці. Старая бальшавічка. Толькі аднойчы яна перадала яму папяросы перад этапам. Та-а-ак… Сядзеў стары эсэр, ён адкрыта радаваўся: «Які я шчаслівы, што і вы, камуністы, тут седзіцё і нічога, як і я, не разумееце». Контрык! Я думаў, што савецкай улады ўжо няма. І Сталіна — няма.
з анекдотаў, расказаных унукам
Чыгуначны вакзал… Сотні людзей. Чалавек у скуранцы роспачна шукае кагосьці. Знайшоў! Падыходзіць да іншага чалавека ў скуранцы: «Таварыш, ты партыйны ці беспартыйны?» — «Партыйны». —
«Тады скажы, дзе тут сарцір?»
Усё забралі: рэмень, шалік, шнуркі з чаравікаў выцягнулі, а забіць сябе ўсё роўна можна. Была такая думка. Ну так… была… Задушыць сябе штанамі або гумкай ад трусоў. Білі па жываце мяшком з пяском. Усё з мяне вылазіла, як з чарвяка. Падвешвалі на крукі. Сярэднявечча!.. З цябе цячэ, ты свой арганізм ужо не кантралюеш. Адусюль цячэ… Вытрымаць гэты боль… Сорам! Памерці прасцей… (Паўза.) Сустрэў у турме свайго старога таварыша… Мікалай Вярхоўцаў, член партыі з тысяча дзевяцьсот дваццаць чацвёртага года. Ён выкладаў на рабфаку. Усе знаёмыя… у блізкім коле… Нехта чытаў уголас газету «Правда», і там інфармацыя: на бюро ЦК слухалася пытанне пра апладненне кабыл. Ну ён вазьмі дый пажартуй, што ў ЦК, маўляў, спраў іншых няма, як толькі займацца апладненнем кабыл. Удзень ён гэта сказаў, а ноччу яго ўжо забралі. Пальцы рук яму заціскалі дзвярыма, зламалі пальцы, як алоўкі. Трымалі суткамі ў процівагазе. (Маўчыць.) Незразумела, як сёння пра гэта распавядаць… Увогуле, дзікае варварства. Зневажальна. Ты — кавалак мяса… ляжыш у мачы… Вярхоўцаву трапіўся следчы-садыст. Яны не ўсе былі садысты… Зверху ім спускалі ліміт, план на ворагаў — месячны і гадавы. Вось яны мяняюцца, п’юць гарбату, тэлефануюць дадому, фліртуюць з медычкамі, якіх выклікаюць, калі чалавек ад катаванняў губляе прытомнасць. У іх дзяжурства… змена… А ў цябе ўсё жыццё перакулілася. Такія рэчы… Следчы, які вёў маю справу, быў раней дырэктарам школы, ён мяне пераконваў: «Наіўны вы чалавек. Мы вас шпокнем і складзём акт — спроба ўцячы. Вы ведаеце, што Горкі сказаў, калі вораг не здаецца, яго знішчаюць». — «Я — не вораг». — «Зразумейце: нам не страшны толькі чалавек, які раскаяўся, чалавек, які разбурыўся». Мы з ім дыскутавалі на гэтую тэму… Другі следчы быў кадравы афіцэр. Адчувалася, што яму лянота ўсе гэтыя паперкі запаўняць. Яны ўвесь час нешта пісалі. Аднойчы ён даў мне цыгарэту. Людзі сядзелі падоўгу. Месяцамі. Паміж катамі і ахвярамі завязваліся чалавечыя… ну, чалавечымі іх не назавеш, але нейкія ўсё ж такі адносіны. Але адно не выключала іншага… «Падпішыце». Чытаю пратакол. — «Я гэтага не казаў». Б’юць. Старанна б’юць.
Іх усіх потым саміх расстралялі. Адправілі ў лагер.
Гэта было раніцай… Адчыняецца камера. Каманда: «На выхад!» Я — у адной кашулі. Хачу апрануцца. «Не!» Вядуць у нейкі падвал… Там ужо чакае следчы з паперай: «Падпішаце — так ці не?» Адмаўляюся. «Тады — да сценкі!» Бах! Стрэл — над галавой… «Ну як — падпішаце?» Бах! І так тры разы. Вядуць назад, па нейкіх лабірынтах… аказваецца, у турме столькі падвалаў! Я не падазраваў. Вялі так, каб зняволены нічога не ўбачыў. І нікога не пазнаў. Калі нехта ідзе насустрач, канваір дае каманду: «Мордай да сценкі!» Але я ўжо быў дасведчаны. Падглядаў. Так я сустрэўся са сваім начальнікам па курсах чырвоных камандзіраў. І са сваім былым прафесарам у саўпартшколе… (Маўчыць.) З Вярхоўцавым мы былі шчырыя: «Злачынцы! Савецкую ўладу пляжаць. Яны адкажуць за гэта». Некалькі разоў яго дапытвала жанчына-следчы: «Калі мяне катуюць, яна становіцца прыгожай. Ты разумееш, яна тады прыгожая». Уражлівы чалавек. Гэта ад яго я даведаўся, што Сталін у юнацтве пісаў вершы… (Заплюшчыў вочы.) Я цяпер, бывае, прачынаюся ў халодным поце: і мяне маглі накіраваць на працу ў энкавэдэ. І я б пайшоў. У мяне партбілет у кішэні. Чырвоная кніжачка.
Званок у дзверы. Прыехала медсястра. Памерала ціск. Зрабіла ўкол.
Увесь гэты час размова хоць урыўкамі, але працягваецца.
…Я неяк падумаў: сацыялізм не вырашае праблему смерці. Старасці. Метафізічнага сэнсу жыцця. Праходзіць наўзбоч. Толькі ў рэлігіі ёсць адказы на гэта. Та-а-ак… У трыццаць сёмым мяне б за такія размовы… …Кнігу «Чалавек-амфібія» Аляксандра Бяляева чыталі? Там геніяльны вучоны хоча зрабіць свайго сына шчаслівым і ператварае яго ў чалавека-амфібію. Але сыну неўзабаве становіцца сумна аднаму ў акіяне. Ён хоча быць як усе: жыць на зямлі, пакахаць звычайную дзяўчыну. Гэта ўжо немагчыма. І ён гіне. А бацьку здалося, што ён раскрыў таямніцу… Што ён — Бог! Вось ён — адказ усім вялікім утапістам!
…Ідэя была выдатная! Але што вы з чалавекам зробіце? Чалавек не змяніўся з часоў Старажытнага Рыма…
Медсястра сышла. Заплюшчыў вочы.
Пачакайце… усё ж такі я скончу… На гадзіну моцы яшчэ ў мяне хопіць. Працягнем… У турме я праседзеў амаль год. Ужо рыхтаваўся да суда. Да этапу. Дзівіўся: чаго яны са мной марудзяць? Як я разумею, ніякай логікі ў іх не было. Тысячы спраў… Хаос… Праз год мяне выклікаў новы следчы… Маю справу аддаюць на перагляд. І мяне выпускаюць, знялі ўсе абвінавачванні. Значыць, памылка. Партыя мне верыць! Сталін быў вялікі рэжысёр… Якраз у гэты час ён прыбраў «крывавага курдупеля», наркама Яжова. Яго судзілі. Расстралялі. Пачалася рэабілітацыя. Народ уздыхнуў: да Сталіна дайшла праўда… А гэта быў усяго толькі перадых перад новай крывёю… Гульня! Але ўсе паверылі. І я паверыў. Развітваюся з Вярхоўцавым… Ён паказвае свае зламаныя пальцы: «А я тут ужо дзевятнаццаць месяцаў і сем дзён. Ніхто мяне адсюль не выпусціць. Пабаяцца». Мікалай Вярхоўцаў… член партыі з тысяча дзевяцьсот дваццаць чацвёртага года… расстраляны ў сорак першым годзе, калі немцы падыходзілі да горада. Энкавэдысты расстралялі ўсіх зняволеных, якіх не паспелі эвакуіраваць. Выпусцілі крымінальную шпану, а ўсе «палітычныя» падлягалі ліквідацыі як здраднікі. Немцы ўвайшлі ў горад і адчынілі турэмную браму — там ляжала гара трупаў. Жыхароў горада, пакуль трупы не пачалі гніць, ганялі да турмы — глядзець на савецкую ўладу. Сына я знайшоў у чужых людзей, няня забрала яго ў вёску. Ён заікаўся, баяўся цемры. Сталі жыць з ім удвух. Я дамагаўся якіхнебудзь звестак пра жонку. І адначасова — аднаўлення ў партыі. Каб мне вярнулі мой партбілет. Новы год… У доме ўпрыгожана елка. Чакаем з сынам гасцей. Званок у дзверы. Адчыняю. Стаіць на парозе дрэнна апранутая жанчына: «Я прыйшла перадаць вам прывітанне ад вашай жонкі». — «Жывая!» — «Год таму была жывая. Пэўны час я працавала з ёй у свінарніку. Кралі ў свіней марожаную бульбу, дзякуючы гэтаму не здохлі. Ці жывая яна цяпер, не ведаю». Амаль адразу сышла. Я яе не затрымліваў… павінны былі прыйсці госці… (Маўчыць.) Бой курантаў. Адкаркавалі шампанскае. Першы тост «За Сталіна!» Та-а-ак… Сорак першы год…
