«Не, не дажывём мы да камунізму, але нашы дзеці…» Другі: «Бедныя нашы дзеці!»

Стары я… даўно… Але старасць — гэта таксама цікава. Разумееш, што чалавек — жывёла… жывёльнага раптам выяўляецца шмат… Гэта час, як казала Ранеўская, калі свечкі на імянінным пірагу каштуюць даражэй за сам пірог, а палова мачы ідзе на аналізы. (Смяецца.) Нічога не ратуе ад старасці — ні ордэны, ні медалі… Не-е-е… Гудзе халадзільнік, стукае ківач. Больш нічога не адбываецца. (Загаварылі пра ўнука. Унук на кухні гатуе гарбату.) Дзеці пайшлі… у іх толькі камп’ютар у галаве… У дзявятым класе гэты мой унук, ён малодшы, сказаў мне: «Пра Івана Жахлівага чытаць буду, а пра Сталіна не хачу. Абрыд твой Сталін!» Нічога не ведаюць, а ўжо абрыд. Праехалі! Усе праклінаюць сямнаццаты год. «Дурні! — кажуць пра нас. — Навошта яны рэвалюцыю рабілі?» А ў мяне ў памяці… Я памятаю людзей з палымянымі вачыма. Сэрцы нашыя гарэлі! Ніхто мне не верыць! Але я ж не звар’яцеў… Памятаю… Та-а-а-к… Гэтыя людзі нічога не хацелі для сябе, не было, як цяпер, на першым месцы — я. Міса баршчу… домік… садок… Было — мы. Мы! Мы!! Да мяне часам заходзіць сябар майго сына, прафесар універсітэта. За мяжу ездзіць, лекцыі там чытае. Спрачаемся з ім да сіпу. Я яму пра Тухачэўскага, а ён у адказ: чырвоны камандарм тамбоўскіх сялян газам труціў, матросаў у Кранштаце вешаў. Спачатку, кажа, вы пастралялі дваран і папоў… гэта ў сямнаццатым годзе… а ў трыццаць сёмым вас саміх пастралялі… Ужо і да Леніна дабраліся. Леніна я нікому не аддам! З Леніным у сэрцы памру! Зараз… Пачакайце… (Моцны кашаль. Праз кашаль далей зноў не вельмі разборліва.) Раней будавалі флот, асвойвалі космас, а цяпер — катэджы, яхты… Шчыра прызнацца, часта ні пра што не думаю. Працуе або не працуе страўнік? — вось што з раніцы важна. Так жыццё канчаецца.

…Нам было па васямнаццаць-дваццаць гадоў… Пра што мы гаварылі? Гаварылі пра рэвалюцыю і пра каханне. Мы былі фанатыкі рэвалюцыі. Але шмат спрачаліся і пра папулярную ў той час кнігу Аляксандры Калантай «Каханне пчол працоўных». Аўтарка абараняла вольнае каханне, гэта значыць, каханне без усяго лішняга… «як выпіць шклянку вады»… Без уздыхаў і без кветак, без рэўнасці і слёз. Каханне з пацалункамі і любоўнымі запісачкамі лічылася буржуазным забабонам. Усё гэта сапраўдны рэвалюцыянер павінен быў у сабе перамагчы. Мы нават праводзілі сходы на гэтую тэму. Нашыя погляды падзяляліся: адны — за вольнае каханне, але з «чаромхай», значыць з пачуццямі, а іншыя — без усялякай «чаромхі». Я быў за тое, каб з «чаромхай», хоць бы цалавацца. Так! Ну так… (Смяецца.) Якраз у гэты час я закахаўся, заляцаўся да сваёй будучай жонкі. Як заляцаўся? Чыталі разам Горкага: «Буря! Скоро грянет буря!… Глупый пингвин робко прячет тело жирное в утёсах…» Наіўна? Але і выдатна таксама. Выдатна, трасца табе ў бок! (Смяецца па-маладому. І я заўважаю, што ён і сёння яшчэ прыгожы.) Танцы… звычайныя танцы… мы лічылі мяшчанствам. Ладзілі суды над танцамі і каралі тых камсамольцаў, якія танцавалі, дарылі сваім дзяўчатам кветкі. Я колькі часу нават быў старшынёй суданад танцамі. Праз гэтае сваё «марксісцкае» перакананне так і не навучыўся танчыць. Пасля шкадаваў. Ніколі не мог патанчыць з прыгожай жанчынай. Мядзведзь! Ладзілі камсамольскія вяселлі. Без свечак, без вянкоў. Без папоў. Замест абразоў — партрэты Леніна і Маркса. У маёй нявесты былі доўгія валасы, дык да вяселля яна іх абрэзала. Прыгажосцю мы пагарджалі. Ну вядома, гэта было няправільна. Як кажуць, перагіб… (Зноў кашаль. Махае рукой, каб я не выключала дыктафон.) Нічоганічога… мне няма куды адкладаць… Хутка спарахнею на фосфар, кальцый і іншае. Ад каго вы яшчэ даведаецеся праўду? Засталіся адны архівы. Паперкі. Ну, так… Я працаваў у архіве і ведаю: паперкі хлусяць яшчэ горш за людзей.

Пра што я? Пра каханне… пра маю першую жонку… Калі ў нас нарадзіўся сын, мы назвалі яго Акцябром. У гонар дзясятых угодкаў Вялікай Рэвалюцыі. Я хацеў яшчэ дачку. «Калі хочаш ад мяне другое дзіця, значыць, кахаеш», — смяялася жонка. — А як мы назавём нашу дзяўчынку?» Мне падабалася імя Люблена, яно складалася са слоў «люблю Леніна». Жонка выпісала на паперку ўсе свае ўлюбёныя жаночыя імёны: Марксана, Сталіна, Энгельсіна… Іскра… Наймаднейшыя тады. Так гэта паперка і засталася ляжаць на стале… Першага бальшавіка я ўбачыў у сваёй вёсцы… Малады студэнт у салдацкім шынялі. Ён выступаў на плошчы каля царквы: «Цяпер адны ходзяць у ботах, а іншыя — у лапцях. А калі будзе бальшавіцкая ўлада, усе стануць аднолькавыя». Мужыкі крычалі: «А як гэта?» — «А гэта настане такі цудоўны час, калі вашы жонкі будуць насіць шаўковыя сукенкі і туфлікі на абцасах. Не будзе багатых і бедных. Усім будзе добра». Мая мама апране шаўковую сукенку, сястрычка туфлікі на абцасах. Я буду вучыцца… Усе людзі стануць жыць як браты, усе будуць роўныя. Як не палюбіць такую мару! Бальшавікам паверылі бедныя людзі, незабяспечаныя. Моладзь за бальшавікамі пайшла. Мы хадзілі па вуліцах і крычалі «Долой колокола — на трактора!» Пра Бога ведалі толькі адно, што Бога няма. Смяяліся з папоў, секлі дома абразы. Замест хрэсных хадоў — дэманстрацыі з чырвонымі сцягамі…. (Спыніўся.) Быццам бы я гэта ўжо расказваў? Склероз… Я стары… даўно… Ну так… Марксізм стаў нашай рэлігіяй. Я быў шчаслівы, што жыву ў адзін час з Леніным. Збярэмся разам і спяваем «Інтэрнацыянал». У пятнаццаць-шаснаццаць гадоў — ужо камсамолец. Камуніст. Салдат рэвалюцыі. (Маўчыць.) Смерці я не баюся… у маім узросце… Толькі непрыемна… Мне непрыемна з аднае прычыны: камусьці давядзецца з маім целам важдацца. Валаводы з целам… Зайшоў я аднойчы ў царкву. З бацюшкам пазнаёміўся. Бацюшка: «Трэба паспавядацца». Стары я… А ёсць Бог ці не — хутка і так даведаюся. (Смяецца.)

Напаўгалодныя, напаўголыя… Але суботнікі ў нас круглы год, і ўзімку таксама. Мароз! У маёй жонкі лёгкі палітончык, яна цяжарная. Грузім на станцыі вугаль, дровы, цягаем тачкамі. Незнаёмая дзяўчына, якая працавала побач з намі, пытаецца ў жонкі: «У цябе такое паліто летняе. А цяплейшага няма?» — «Не». — «Ведаеш, а ў мяне два. Было добрае сваё, і ад Чырвонага крыжа атрымала новае. Ты скажы мне свой адрас, я вечарам прынясу». Увечары яна прынесла нам паліто, але не старое сваё паліто, а новае. Яна нас не ведала, дастаткова было: мы — члены партыі, і яна — член партыі. Мы былі як браты і сёстры. У нашым доме жыла сляпая дзяўчына, ад нараджэння сляпая, і яна плакала, калі яе не бралі на суботнікі. Хай яна мала дапаможа, але яна б паспявала з намі песні. Рэвалюцыйныя песні!

Мае таварышы… яны ляжаць пад каменнымі плітамі… На камянях высечана: член партыі бальшавікоў з дваццатага… дваццаць чацвёртага… дваццаць сёмага года… І пасля смерці было важна: якой ты веры? Хавалі партыйных асобна, труна ў чырвоным кумачы. Я памятаю дзень смерці Леніна… Як? Ленін памёр? Не можа быць! Ён жа святы… (Просіць унука, і той здымае з паліцы і паказвае мне маленькія ленінскія бюсты. З бронзы, чыгуну, фарфору.) Калекцыя сабралася. Усё падарункі. А ўчора… Па радыё сказалі: ад помніка Леніну ў цэнтры горада адпілавалі ноччу руку. На металалом… за капейкі… Быў абраз. Бог! Цяпер — каляровы метал. Прадаюць і купляюць на кілаграмы… А я яшчэ жывы… Камунізм праклялі! Сацыялізм ужо дрэнь! Мне кажуць: «Ну хто сёння сур’ёзна ўспрымае марксізм? Яго месца ў падручніках па гісторыі». А хто з вас можа сказаць, што чытаў позняга Леніна? Ведае ўсяго Маркса? Ёсць ранні Маркс… і Маркс напрыканцы жыцця… Тое, што сёння бэсцяць як сацыялізм, ніякага дачынення да сацыялістычнай ідэі не мае. Ідэя не вінаватая. (Праз кашаль зноў неразборліва.) Людзі страцілі сваю гісторыю… засталіся без веры… Пра што ні спытаеш — пустэча ў вачах. Начальнікі навучыліся хрысціцца, а свечку, як шклянку з гарэлкай, у правай руцэ трымаюць. Вярнулі пранафталіненага двухгаловага арла… харугвы з абразамі… (Раптам зусім выразна.) Маё апошняе жаданне — напішыце праўду. Але маю праўду… а не сваю. Каб застаўся мой голас…