Думкi й думкi, удзень i ўночы. Сьвету агiдны твар! Ён, гэты сьвет, так раптоўна й нечакана павярнуўся да Янука сваiм балючым, змораным тварам. Ад яго цяпер, а можа нiколi ўжо не ўцячэш. Моцна i ўчэпiста цябе ў сваiх абдымках трымае, на самае пакутлiвае дно валачэ. Сьвет у якiм навет Бога трохпавярховым матам лаюць, дзе канчаецца ўсялякая людзкая годнасьць, пашана, прызваiтасьць.

Некалi ў савецкай школе давялося Януку наслухацца, як Якуба Коласа пасадзiлi ў менскую вязьнiцу за нейкую настаўнiцкую нелягальную рэвалюцыйную акцыю. Гэтак бальшавiкi цьвердзiлi. Хто ведае, як там запраўды было. Ну але-ж сядзеў той Якуб Колас цi ня ў гэтай самай вязьнiцы некалi. Можа й якiя вершы выдумляў тут. Цiкава, дзе i ў якой камэры… Янук спачатку трапiў у 83, а пасьля ў 102 i iншыя. Ну й што з таго, калi дзядзька Колас гэтта сядзеў, калi во навет у гэтай самай камэры ды ў гэтай самай пазыцыi, што й ты, Янук? I што табе, Янук, ад веданьня таго палягчае? Сьмешна!

У галаве два галасы спрэчку вялi. Адзiн — дзiцячая, зялёная, вялiкая наiўнасьць, пылка-iмпэтны рамантызм, што ўва ўсiм нечага нязвычайнага й важнага шукаў. Iншы — рашчараваньне, скептыцызм, народзiны цынiзму. Гэты апошнi — прадукт цяжкой i балючай жыцьцёвай рэальнасьцi. Праўда, яшчэ празь яго часта прабiвалася нотка аптымiзму. Вiдаць, што гэты другi голас цяпер больш адпаведны, ён пазбаўляе небясьпечных для жыцьця iлюзiяў. Два галасы спрачалiся й змагалiся, удужкi бралiся. А галодны й аслабелы юнак на сьценах камэры, дзе вольнае месца было, «Жыве Беларусь!» пiсаў.

Змаганьне за жыцьцё — гэта змаганьне за тое, каб Беларусь жыла. Кажнае ейнае дыханьне, кажны ўздрыг, кажны рытм пульсу ўлiвае ў цябе сiлу, бадзёрыць, да акцыi клiча. Яна — твая альфа i амэга, сьвятая сьвятых. Насамперш Бог, а пасьля яна, Матка. I ў брудных сьценах камэры лягчэй трываць, ведаючы, што навет у крывавых ваенных муках яна жыве, церпiць i змагаецца. I расьце. Думка пра Беларусь — гэта праменьчык сонца ў душы тваей, як вунь той, што праз гэнае маленькае, закратаванае ваконца ў вязьнiцу загляне.

Ды не! Прамень сонца адтуль не загляне ў камэру. Каб вас чэрцi! Акно тое-ж з паўночнага боку. Людзi, што плянавалi вязьнiцу, забаранiлi ў яе доступ сонцу. З паўдзённага боку, кажуць, суцэльная сьцяна. Чаго добрага, сонца думкi пра волю нарадзiць можа. I тады небясьпечна.

Не, не пакарыць вам ужо яе, гэтай новай, Януковай, Беларусi. Яе юнак сустракаў у вясковай школе, у Вiленскай Беларускай Гiмназii, чуў яе ў дрыжачым сьвятаровым голасе на фэсьце Яна ў Гацях, распазнаў у дыдактычна-практычным голасе Антося Дзеркача i ў бацькоўска-сяброўскай гутарцы агранома Падгайскага, захапляўся ёю ў гiстарычных вандроўках настаўнiка Сабалеўскага. Але найлепш яе пазнаў i з захапленьнем прывiтаў, ох, як моцна з радасьцi тады сэрца бiлася! — у маршы юнакоў i юначак з Саюзу Беларускае Моладзi на менскiм бруку. Улетку, пасьля паўдня, iшлi калёнай па вулiцы 25-га Сакавiка. Iзь песьнямi. Юнакi сьпераду, юначкi ззаду. Куды iшлi? Цi гэта так важна ведаць? Прыгледзься iм. Цi не яны, як паэт казаў:

Зялёна-шэрыя, з хатняга саматканага палатна, мундзiры. На шапках пагонi. Палатно, пэўне-ж, Беларуская Самапомач сабрала й вопратку пашыла.

Звонкiя юнацкiя галасы й роўны маршавы крок. «Клiч магутны юнака» глохне ў бясконцых руiнах. Пад нагамi, на бруку абвестка: Тодар Лебяда. Загубленае жыцьцё. Менскi Гарадзкi Тэатр. Яе, мусiць, вецер сарваў. Жыцьцё было загубленае. Iхных бацькоў i матак, i сваякоў, i iм самiм рыхтавалася. А якое яно заўтра будзе? У гарне ваеннага лiхалецьця налiваюцца й буйнеюць маладыя галасы:

Дарма, што навокал руiны, дарма, што й цяпер зьнялюдзелыя чужакi тузаюць i рвуць на кавалкi беларускае цела. Там, дзе жыцьцю наканавалi сьмерць, нешта ўсё-ж прыжываецца. Цьвёрды крок, упэўненыя галасы, мэлёдыя бадзёрасьцi й лёту да сонца, да новага жыцьця. Насуперак волi варвараў, мэлёдыя прарываецца, трывае, стараецца прыжыць, каб нязломнай волi жыцьця аддаць належнае. Як мiла, пазiраючы на гэтых юнакоў, табе на сэрцы!

Вялiкая й магутная ты, Матка Лiтва. Тваей крывёй чужакi стагодзьдзямi ўпiвалiся й дурманелi. Гнёзды тваiх дзетак раськiдалi, жылы з твайго цела выцягвалi. Аднаго часу, навет без панiхiды, мёртвай цябе абвесьцiлi й iмя тваё забаранiлi памiнаць. А ты, у муках страшэнных, змагалася, перараджалася-адраджалася й выжыла. Колькi разоў ты ярмо намагалася ськiнуць, аковы няволi парваць! Наперакор чужым варварам, ты не памерла. Наадварот. Вунь па менскiм бруку йдуць вястуны новага жыцьця.

Юнакi тыя ў Януковых гадох. Яны й цяпер дзесьцi на занятках, цi ў школе. Iз тым ведамым клiчам: «галоўнае — не хвалявацца, а спакойна перажоўваць страву». Ёмка сказана. «Перажоўваць страву», каб «радзiму будаваць». А Янук, iхны аднагодак, мог-бы быць разам iзь iмi, у тым самым супольным узьлёце да сонца. Але цяпер ён сам. Капрыз лёсу закiнуў яго ў камэру вязьнiцы. А можа гэта Бог яго спэцыяльна выпрабоўвае? Для чаго? Гэта хiба Яму, Богу, ведама.

Дзесьцi ў школе ў Лiтоўцах зроўнаважаным крокам, сканцэнтраваная, маршыруе перад дзеткамi Дуня. Значыцца не маршыруе, але паволi ходзiць. Дуня любiць перад вучнямi хадзiць. Хада памагае думаць i ўсiх на воку трымаць. А ейны спакойны голас апавядае дзеткам пра Нёман i Дняпро, Вяльлю й Нарач, i Заходнюю Дзьвiну. Часьць дзяцей мае пiсьмовую лекцыю. Як-бы хацелася Януку, каб нейкi дыван-чарадзей перакiнуў яго зь менскай вязьнiцы ў Дунiну школу, каб хоць на момант зiрнуць на мiлы тварык, пацешыцца васiльковымi вачанятамi, глянуць на пяшчотныя вусны.

У вязьнiцы шмат чаго й каго iдэалiзуецца. Для Янука Дуня Макатунiшка гэта ўжо ня звычайная рагатуха гарэзьнiца, а нейкая зусiм недаступная сьвятоша, ледзь ня ангел. Як казаў у iншым зьмесьце вялiкi паэт: колькi цанiць цябе трэба, адно той спазнае, хто цябе страцiў…

«Няўжо-ж, няўжо я Дуню страцiў?» — думаў Янук.

Горкiя сьлёзы хлынулi раптоўна на бледны й сухi твар. Глыбокi плач пачаў тузацць грудзьмi. Воля сьлёзам. Але яны хутка перасохлi й асталося зьняможанае ўздыханьне.

На калiдоры пачулiся крокi й галасы спынiлiся ля дзьвярэй. У замочыне заскрыгатаў ключ. Людзi вярталiся з працы. Янук мiгам ускочыў з нараў.