Савецкай я нарадзілася… Нашая бабуля не верыла ў Бога, але верыла ў камунізм. А наш тата да самай смерці чакаў, што сацыялізм вернецца. Ужо абрынулася Берлінская сцяна, разваліўся Савецкі Саюз, а ён усё роўна чакаў. Назаўсёды пасварыўся са сваім лепшым сябрам, калі той назваў сцяг чырвонай анучай. Наш чырвоны сцяг! Кумачовы! Тата быў на фінскай вайне, за што яны ваявалі, ён так і не зразумеў, але трэба было ісці, і ён пайшоў. Пра гэтую вайну маўчалі, называлі яе не вайной, а фінскай кампаніяй. Але тата нам расказваў… Ціха. Дома. Рэдка, але ўспамінаў. Калі вып’е… Пейзаж яго вайны — зімовы: лес і метровай глыбіні снег. Фіны ваявалі на лыжах, у белых маскхалатах, з’яўляліся ўсюды нечакана, як анёлы.
«Як анёлы» — гэта татавы словы… Маглі за ноч выразаць заставу, цэлую роту. Мёртвыя… У татавых успамінах мёртвыя заўсёды ляжалі ў лужынах крыві, з соннага чалавека крыві выходзіць вельмі шмат. Крыві было столькі, што яна праядала метровы снег. Пасля вайны тата не мог зарэзаць нават курыцу. Труса. Моцна хваляваўся ад выгляду кожнай забітай жывёлы і цёплага паху крыві. Ён баяўся вялікіх дрэваў з густой кронай, на такіх дрэвах звычайна хаваліся фінскія снайперы, іх называлі «зязюлямі». (Маўчыць.) Хачу дадаць… Ад сябе… Пасля Перамогі наш гарадок патанаў у колерах, гэта буйства нейкае было. Найгалоўная кветка — вяргіня, яе клубні трэба было зімою захоўваць, каб не змерзлі. Крый Божа! Іх ахіналі, укладвалі, як быццам гэта маленькае дзіця. Кветкі раслі каля дамоў, за дамамі, каля студняў і ўздоўж платоў. Пасля страху асабліва хочацца жыць, радавацца. А потым кветкі зніклі, цяпер гэтага ўжо няма. А я памятаю… Успомніла цяпер… (Маўчыць.) Тата… праваяваў наш тата ўсяго паўгода і трапіў у палон. Як ён трапіў у палон? Яны наступалі па замёрзлым возеры, а артылерыя праціўніка біла па лёдзе. Мала хто даплываў да берага, а тыя, хто даплывалі, яны ўжо былі без сілаў і без зброі. Напаўголыя. Фіны ім тады працягвалі рукі. Ратавалі. Хтосьці хапаўся за гэтую руку, а хто… Было шмат такіх, хто не прымаў дапамогу ад ворага. Іх так вучылі. А тата ўхапіўся за чыюсьці руку, яго выцягнулі. Я добра памятаю татава здзіўленне: «Яны далі мне шнапсу, каб я сагрэўся. Апранулі ў сухое. Смяяліся і пляскалі па плячы: «Жывы, Іван!» Тата раней ніколі не бачыў ворагаў паблізу. Не разумеў, чаму яны радуюцца… У саракавым годзе скончылася фінская кампанія… Савецкіх ваеннапалонных абмянялі на фінаў, якія знаходзіліся ў нас у палоне. Насустрач адзін аднаму яны ішлі калонамі. Фінаў, калі яны параўняліся са сваімі, сталі абдымаць, ціснуць ім рукі… Нашых сустрэлі не так, іх сустрэлі як ворагаў. «Браткі! Родненькія!» — кінуліся яны да сваіх. — «Стаяць! Крок у бок — страляем!» Калону ачапілі салдаты з аўчаркамі і павялі іх у спецыяльна падрыхтаваныя баракі. Вакол баракаў — калючы дрот. Пачаліся допыты… «Як ты трапіў у палон?» — спытаў следчы тату. «Мяне фіны выцягнулі з возера». — «Ты — здраднік! Ты ратаваў сваю скуру, а не Радзіму». Тата таксама лічыў, што ён вінаваты. Іх так вучылі… Не было ніякага суда. Вывелі ўсіх на пляц і зачыталі перад строем загад: шэсць гадоў лагераў за здраду Радзіме. Адправілі ў Варкуту. Там яны будавалі чыгунку ў вечнай мерзлаце. Бог мой! Сорак першы год… Немцы пад Масквой… А ім не казалі, што вайна пачалася, — яны ж ворагі, будуць радавацца. Ужо ўся Беларусь пад немцамі. Забралі Смаленск. Калі яны даведаліся пра гэта, адразу ўсе захацелі на фронт, пісалі лісты начальніку лагера… Сталіну… Ім адказвалі: вы, маўляў, свалата, працуйце на перамогу ў тыле, на фронце нам здраднікі не патрэбныя. І яны… тата… я ад таты гэта чула… Яны ўсе плакалі… (Маўчыць.) Вось з кім бы вам сустрэцца… Але таты ўжо няма. Лагер яму жыццё скараціў. І перабудова. Ён вельмі пакутаваў. Не разумеў, што здарылася. З краінай, з партыяй. Наш тата… У лагеры за шэсць гадоў ён забыўся, што такое яблык і качан капусты… прасціна і падушка… Тры разы на дзень ім давалі баланду, бохан хлеба — на дваццаць пяць чалавек. А спалі — пад галаву палена, замест матраца — дошкі на падлозе. Наш тата… Дзіўны ён быў, не такі тата, як у іншых… Не мог ударыць каня ці карову, штурхануць нагой сабаку. Мне заўсёды было тату шкада. А іншыя мужчыны з яго смяяліся: «Ну, які ты мужык? Баба!» Мама плакала, што ён… ну што ён не такі, як усе. Возьме ў рукі качан капусты й разглядвае… Памідор… Першыя часы наогул маўчаў, нічым з намі не дзяліўся. Гадоў праз дзесяць загаварыў. Не раней… так… Пэўны час у лагеры ён вазіў мёртвых. За дзень збіралася дзесяць-пятнаццаць трупаў. Жывыя вярталіся ў баракі пешшу, а мёртвыя — на санях. З мерцвякоў ім загадвалі здымаць адзенне, і мёртвыя ляжалі на санях голыя, як тушканчыкі. Гэта я кажу татавымі словамі… блытана ў мяне атрымліваецца… Ад пачуццяў… хвалююся, так… Першыя два гады ў лагеры ніхто з іх не верыў, што выжыве; пра дом успаміналі тыя, у каго быў тэрмін пяць-шэсць гадоў, а ў каго тэрмін дзесяць-пятнаццаць гадоў, пра дом маўчалі. Нікога яны не ўспаміналі: ні жонак, ні дзяцей. Ні бацькоў. «Калі пачнеш успамінаць, не выжывеш», — татавы словы. А мы яго чакалі… «Вось тата вернецца… і мяне не пазнае…», «Наш татачка…» Хацелася лішні раз вымавіць гэтае слова «тата». І ён вярнуўся. Бабуля ўбачыла каля весніцаў чалавека ў салдацкім шынялі: «Салдацік, каго вы шукаеце?» — «Мама, ты мяне не пазнала?» Бабуля дзе стаяла, там і ўпала. Так тата вярнуўся… Увесь быў абмарожаны, ногі й рукі ён ніколі не мог сагрэць. Мама? Мама казала, што тата вярнуўся пасля лагера добрым, а яна баялася… яе палохалі… што адтуль вяртаюцца злымі. А наш тата хацеў радавацца жыццю. На ўсе выпадкі ў яго была прымаўка: «Будзь мужным — горшае яшчэ наперадзе».
Забылася… Забыла, дзе гэта адбывалася… у якім месцы? У перасылачным лагеры ці што? На карачках па вялікім двары поўзалі і елі траву. Дыстрофікі, пелагрыкі. Пры тату нельга было ні на што паскардзіцца, ён ведаў: «Каб выжыць, чалавеку трэба тры рэчы — хлеб, цыбуля і мыла». Усяго тры рэчы… усяго… Гэтых людзей ужо няма, нашых бацькоў… Калі хто застаўся, то іх трэба ў музей, пад шкло, рукамі не чапаць. Колькі яны ўсяго перажылі! Калі тату рэабілітавалі, яму выдалі дзве салдацкія зарплаты за ўсе пакуты. Але ў нас дома вельмі доўга вісеў вялікі партрэт Сталіна. Вельмі доўга… я гэта добра памятаю… Тата крыўды не меў, ён лічыў: гэта час быў такі. Жорсткі час. Будавалі моцную краіну. І пабудавалі, і перамаглі Гітлера! Татавы словы…
Я расла сур’ёзнай дзяўчынкай, сапраўднай піянеркай. Цяпер ва ўсіх такое меркаванне, што раней у піянерскую арганізацыю заганялі. Нікуды не заганялі. Усе дзеці марылі быць піянерамі. Хадзіць разам. З барабанам, з горнам. Спяваць піянерскія песні:
«Родной край, навек любимый,
Где найдёшь ещё такой»,
«У власти орлиной орлят миллионы,
и нами гордится страна…»
На нашай сям’і ўсё-такі была гэтая пляма, што тата сядзеў, мама баялася, што мяне не прымуць у піянеры ці не адразу прымуць. А мне хацелася быць з усімі. Абавязкова, так… «Ты за каго: за месяц ці за сонца?» — ладзілі мне допыт хлапчукі ў класе. Тут трэба быць напагатове! «За месяц да спыну». — «Правільна! За савецкую краіну». А скажаш «За сонца» — «За клятага японца». Засмяюць, зацвеляць. Кляліся мы адзін аднаму так: «чэснае піянерскае» або «чэснае ленінскае». Найбольшая клятва — «чэснае сталінскае слова». Бацькі ведалі: калі я сказала «чэснае сталінскае», я не падманваю. Бог мой! Успамінаю не Сталіна, а ўспамінаю нашае жыццё… Я запісалася ў гурток і вучылася граць на акардэоне. Маму за ўдарную працу ўзнагародзілі медалём. Не адны толькі брыдкасці былі… і казарменнае жыццё… У лагеры тата часта бачыў адукаваных людзей. Больш нідзе ён такіх цікавых людзей не сустракаў. Некаторыя з іх пісалі вершы, і яны часцей выжывалі. Як і святары, яны маліліся… І тата хацеў, каб усе яго дзеці атрымалі вышэйшую адукацыю. Мара яго. Мы ўсе — нас чацвёра дзяцей — скончылі інстытуты. Але ён навучыў нас і хадзіць за плугам, і касіць траву. Я ўмею падаць на воз сена, скласці стог. «Усё можа спатрэбіцца», — меркаваў тата. Ён меў рацыю.
