Я жыла сярод гэтых людзей… ведаю іх звычкі, мову… Я іх люблю. А адкуль з’явіліся гэтыя? З такой хуткасцю! Нечалавечай! Дзе гэта ляжала? Дзе… хто адкажа? Зняла з сябе залаты крыжык і схавала яго ў муку і партманэтку з грашыма таксама схавала. Як старая бабуля… я ўсё ўжо ведала… Адкуль? Муку… дзесяць кілаграмаў… я несла на сабе да нашага дома — кіламетраў пяць. Я ішла спакойная… Калі б мяне забілі ў той момант, я не паспела б спалохацца… А людзі… шмат з пляжа… турысты… У паніцы і ў слязах. А я спакойная… Напэўна, я была ў шоку? Лепш бы я крычала… крычала, як усе… Я так цяпер думаю… Спыніліся адпачыць каля чыгункі. На рэйках сядзелі маладыя хлопцы: у адных — чорная стужка на галаве, у другіх — белая. І ва ўсіх — зброя. Яны яшчэ падражнілі мяне, пасмяяліся. А непадалёк ад іх дымілася грузавая машына… За стырном сядзеў забіты кіроўца… у белай кашулі… Убачылі! Як пабеглі праз чыйсьці мандарынавы сад… Я ўся ў муцэ… «Кінь! Пакінь!» — прасіла мама. — «Не, мама, я не кіну. Пачалася вайна, а ў нас дома нічога няма». Вось гэтыя карціны… Рухаюцца нам насустрач «Жыгулі»… Галасуем. Машына не спыняецца, і так павольна едзе, як на пахаванні. На першым сядзенні — хлопец з дзяўчынай, на другім — труп жанчыны. Страшна… Але чамусьці не так страшна, як я раней уяўляла… (Маўчыць.) Мне ўвесь час хочацца пра гэта думаць. Думаць і думаць. Ля самага мора — яшчэ адны «Жыгулі»: лабавое шкло разбіта… лужына крыві… Жаночыя туфлі валяюцца… (Маўчыць.) Я, вядома, хворая… хворая… Чаму я нічога не забываю? (Маўчыць.) Хутчэй! Хутчэй хацелася дадому, кудысьці ў знаёмае месца. Кудысьці бегчы… Раптам гул… І ўгары — вайна! Зялёныя… ваенныя верталёты… І на зямлі… Я ўбачыла танкі, ішлі яны не калонай, а па адным, на танках сядзелі салдаты з аўтаматамі. Луналі грузінскія сцягі. Калона ішла бязладна: адны танкі хутка прасоўваліся наперад, а іншыя спыняліся каля камерцыйных кіёскаў. Салдаты саскоквалі з брані і прыкладамі збівалі замкі. Бралі шампанскае, цукеркі, колу, цыгарэты. За танкамі ішоў аўтобус «Ікарус», запоўнены матрацамі і крэсламі. А крэслы — навошта?

Дома адразу кінуліся да тэлевізара… Іграў сімфанічны аркестр. А дзе вайна? Па тэлевізары вайну не паказвалі… Перад тым, як ісці на рынак, я падрыхтавала памідоры, агуркі, каб закансерваваць. Слоікі пракіпяціць. І вось мы вярнуліся, і я стала закручваць гэтыя слоікі.

Мне трэба было нешта рабіць, нечым заняць рукі. Увечары глядзелі мексіканскі серыял «Багатыя таксама плачуць». Пра каханне.

Раніцай. Рана-рана прачнуліся ад грукату. Па нашай вуліцы ішла ваенная тэхніка. Людзі выходзілі на дарогу і глядзелі. Адна машына спынілася каля нашага дома. Экіпаж рускі. Я зразумела — найміты. Паклікалі маму: «Маці, дай вады». Мама прынесла вады і яблыкаў. Ваду выпілі, а яблыкі не ўзялі. Сказалі: «У нас учора аднаго атруцілі яблыкамі». На вуліцы сустрэла знаёмую: «Як ты? Дзе твае?» Яна прайшла паўз мяне з такім выглядам, як быццам мы не знаёмыя. Я пабегла за ёй, схапіла за плечы: «Што з табой?» — «Ты яшчэ нічога не зразумела? Са мной небяспечна размаўляць — у мяне муж… Мой муж — грузін». А я… я ніколі не думала пра тое, хто яе муж — абхаз ці грузін? Якая мне розніца! Сябар ён выдатны. Я абняла яе моцна-моцна! Уначы да яе прыходзіў родны брат. І хацеў яе мужа забіць. «Забівай і мяне», — сказала яму сястра. А мы з ейным братам у адной школе вучыліся. Сябравалі. Я падумала: як мы цяпер з ім сустрэнемся? Што скажам адно аднаму?

Праз некалькі дзён уся вуліца Ахрыка хавала… Ахрык… Знаёмы абхазскі хлопчык. Яму было дзевятнаццаць гадоў. Ён пайшоў у той вечар да дзяўчыны — і яго нажом у спіну. Маці ідзе за труной: то плача, а то азірнецца — і смяецца. Звар’яцела. Месяц таму ўсе былі савецкія, а тут — грузін — абхаз… абхаз — грузін… рускі…

Жыў на суседняй вуліцы яшчэ адзін хлопец… Я яго, канечне, ведала, але не па імені, а ў твар. Віталіся. Нармальны з выгляду хлопец. Высокі, прыгожы. Ён забіў свайго старога настаўніка — грузіна, забіў за тое, што той вучыў яго ў школе грузінскай мове. Ставіў «двойкі». Ну як гэта? Як зразумець? Усіх у савецкай школе вучылі: чалавек чалавеку — сябар… сябар, таварыш і брат… Мая мама, калі такое пачула… у яе вочы сталі маленькія, а потым вялікія-вялікія… Ратуй, Госпадзе, даверлівых і сляпых! Гадзінамі стаю ў царкве ўкленчыўшы. Там цішыня… хоць там заўсёды цяпер шмат людзей, і ўсе пра адно просяць… (Маўчыць.) Думаеце, у вас атрымаецца? Вы спадзеяцеся, што можна пра гэта напісаць? Спадзеяцеся? Так… ну так… вы спадзеяцеся… А я — не.

Прачнуся ўначы… паклічу маму… Мама таксама ляжыць з расплюшчанымі вачыма: «Я ніколі не была такой шчаслівай, як у старасці. І раптам — вайна». Мужчыны заўсёды гавораць пра вайну, любяць зброю — і маладыя, і старыя… А жанчыны ўспамінаюць каханне… Старыя жанчыны распавядаюць, якія яны былі маладыя і прыгожыя. Ніколі жанчыны пра вайну не гавораць… яны толькі моляцца за сваіх мужчын… Мама пойдзе да суседзяў і вяртаецца кожны раз спалоханая: «У Гаграх спалілі цэлы стадыён грузінаў». — «Мама!» — «А яшчэ я чула, што грузіны кастрыруюць абхазаў». — «Мама!» — «Разбамбілі заапарк… Уначы грузіны за некім ганяліся і думалі, што гэта — абхаз. Яны яго паранілі, ён крычаў. А абхазы на яго напароліся, думалі — грузін. Даганялі, стралялі. А на досвітку ўсе ўбачылі, што гэта параненая малпа. І ўсе — і грузіны, і абхазы — абвясцілі перамір’е і кінуліся яе ратаваць. А чалавека б забілі…» Мне не было чаго адказаць маёй маме. Я за ўсіх малілася, прасіла: «Яны ідуць, як зомбі. Ідуць і вераць, што робяць дабро. Але хіба можна з аўтаматам і нажом рабіць дабро? Заходзяць у дом, і калі не знаходзяць нікога, страляюць у жывёлу, у мэблю. Выйдзеш у горад — ляжыць карова з прастрэленым вымем… расстраляныя слоікі з сочывам… Страляюць — адны па гэты бок, другія — па той. Дай розуму ім!» (Маўчыць.) Тэлевізар ужо не працаваў, адзін гук… без карцінкі… Масква была недзе далёка-далёка.

Я хадзіла ў царкву… і там гаварыла… і гаварыла… На вуліцы каго ўбачу, таго і спыню. Потым пачала сама з сабой размаўляць. Мама сядзе каля мяне, слухае, і бачу — спіць, яна так стамлялася, што засынала нечакана. Мые абрыкосы — і спіць. А я як заведзеная… распавядаю і распавядаю… пра тое, што ад іншых чула і сама бачыла… Як грузін… малады грузін… кінуў аўтамат і крычаў: «Куды мы прыехалі?! Я прыехаў загінуць за Радзіму, а не красці чужую лядоўню! Навошта вы заходзіце ў чужы дом і бераце чужую лядоўню? Я прыехаў памерці за Грузію…» Яго пад рукі кудысьці павялі, па галаве гладзілі. Другі грузін падняўся і пайшоў насустрач тым, хто ў яго страляў: «Браты абхазы! Я не хачу вас забіваць, і вы ў мяне не страляйце». Яго застрэлілі свае ў спіну. А яшчэ… Хто ён — рускі ці грузін — не ведаю, ён з гранатай кінуўся пад ваенную машыну. Нешта крычаў. Ніхто не чуў, што ён крычаў. У машыне гарэлі абхазы… яны таксама крычалі… (Маўчыць.) Мама… мама… Мама ўсе падваконні ў доме заставіла кветкамі. Ратавала мяне… Прасіла: «Глядзі, дачушка, на кветкі! Глядзі на мора!» У мяне выключная мама, у яе такое сэрца… Яна мне прызнавалася: «Я прачнуся на світанні — сонца працінае лістоту… І я думаю: «Вось я зараз пагляджу ў люстэрка — і колькі ж мне гадоў?». У яе бяссонніца, у яе баляць ногі, яна трыццаць гадоў майстрам на цэментавым заводзе адпрацавала, але яна ранкам не ведае, колькі ёй гадоў. Потым яна ўстае, чысціць зубы, бачыць сябе ў люстэрку — на яе глядзіць старая жанчына… Пачынае гатаваць сняданак і забываецца на гэта. І я чую, як яна спявае… (Усміхнулася.) Мая мама… мая сяброўка… Нядаўна мне прысніўся сон: я выходжу са свайго цела… падымаюся высока-высока… Мне так добра.

Ужо не памятаю, што было раней, а што пазней. Не памятаю… Першыя дні рабаўнікі хадзілі ў масках… чорныя панчохі на твар нацягвалі. Неўзабаве маскі яны паздымалі. Ідзе: у адной руцэ крыштальная ваза, у другой аўтамат, і на спіне яшчэ дыван. Тэлевізары цягнулі, пральныя машыны… жаночыя футры… посуд… Нічым не грэбавалі, дзіцячыя цацкі ў разбітых дамах падбіралі… (Маўчыць.) Я цяпер убачу звычайны нож у краме… мне ніякавата робіцца… Раней я ніколі не думала пра смерць. Вучылася ў школе, потым у медтэхнікуме. Вучылася і кахала. Прачнуся ноччу — і мару. Калі гэта было? Так даўно… Я ўжо нічога з таго жыцця не памятаю. Я іншае памятаю… адрэзалі хлопчыку вушы, каб абхазскія песні не слухаў. А маладому хлопцу адрэзалі… ну самі разумееце… гэта… каб ад яго жонка не нараджала… Недзе ядзерныя ракеты стаяць, самалёты і танкі, а чалавека ўсё роўна нажом рэзалі. Віламі заколвалі, сякерай секлі… Хай бы я зусім звар’яцела… я нічога б не памятала… Дзяўчынка на нашай вуліцы… яна засілілася… Дзяўчынка кахала хлопца, а ён ажаніўся з іншай. Яе хавалі ў белай сукенцы. Ніхто не верыў — як гэта: у такі час ад кахання пайсці на смерць? Вось калі б яе згвалцілі… Я ўспамінаю цётку Соню, маміну сяброўку… Ноччу зарэзалі ейных суседзяў… сям’ю грузінаў, з якімі яна сябравала. І дваіх дзяцей маленькіх. Днямі цётка Соня ляжала на ложку з заплюшчанымі вачыма і не хацела выходзіць на вуліцу: «Дзяўчынка мая, навошта пасля гэтага жыць?» — пыталася яна ў мяне. Я карміла яе супам з лыжачкі, яна не магла глытаць.