Як жа я спала? Чаму Цімка не адчуў? Сабакі такія чулыя, яны ж адчуваюць у дзясяткі разоў лепш за нас, людзей. Чаму… Я сядзела і глядзела ў адну кропку. Мне зрабілі ўкол, і я кудысьці правалілася. Раніцай пабудзілі: «Вера, уставай. Пасля сабе не даруеш». «Ну, зараз я табе дам за такія жартачкі. Ты ў мяне атрымаеш», — падумала я. І тут да мяне даходзіць, што ўсыпаць няма каму.

Ён ляжыць у труне… На ім той пуловер, які я яму падрыхтавала да дня нараджэння…

Крычаць пачала не адразу… праз некалькі месяцаў… Але слёз не было. Крычаць крычала, але не плакала. І толькі калі аднойчы выпіла шклянку гарэлкі — заплакала. Пачала піць, каб плакаць… чапляцца за людзей… У адных нашых сяброў мы праседзелі, не выходзячы з кватэры, два дні. Цяпер разумею, як ім было цяжка, як мы іх мучылі. Мы ўцякалі са свайго дома… Зламалася крэсла на кухні, на якім ён звычайна сядзеў, — я не чапала, так гэтае крэсла і стаяла, а раптам яму не спадабаецца, што я выкіну ўлюбёную ягоную рэч. Дзверы ў ягоны пакой ні я, ні муж не ў стане былі адчыніць. Двойчы хацелі памяняць кватэру, ужо дакументы падрыхтуем, людзей абнадзеім, запакуем рэчы. І не магу з кватэры выйсці, мне здаецца, што ён недзе тут, я проста не бачу яго… але ён недзе тут… Я блукала па крамах, падбірала яму рэчы: вось штаны — ягоны колер, і гэтая кашуля. Нейкая па ліку вясна… якая — не памятаю… Прыходжу дадому, кажу мужу: «Ведаеш, сёння я спадабалася аднаму мужчыну. Ён хацеў прызначыць мне спатканне». І мой муж адказвае: «Як я рады за цябе, Верачка.

Ты вяртаешся…» Бязмежна была ўдзячна яму за гэтыя словы. Тут я хачу распавесці пра свайго мужа… Ён — фізік, нашы сябры жартуюць: «Пашанцавала вам — у адным флаконе фізік і лірык». Я кахала… Чаму кахала, а не кахаю? Таму што сябе новую, жывую, яшчэ не ведаю. Баюся… я не гатовая… я не змагу болей быць шчаслівай… Уначы ляжу з расплюшчанымі вачыма. Званок. Ясна чую званок у дзверы. Раніцай распавядаю мужу. Ён: «А я нічога не чуў». Ноччу зноў званок. Я не сплю, гляджу на мужа — ён таксама прачнуўся. «Ты чуў?» — «Чуў». У нас у абодвух пачуццё, што мы не адны ў кватэры. І Цімка кругамі каля ложка бегае, кругамі, як па следзе за кімсьці. Я некуды падаю, у нешта цёплае. І бачу такі сон… Незразумела дзе выходзіць да мяне Ігар у тым пуловеры, у якім мы яго пахавалі. «Мама, ты мяне клічаш і не разумееш, як мне цяжка да цябе прыйсці. Кінь плакаць». Дакранаюся да яго, ён мяккі. «Табе было добра дома?» — «Вельмі». — «А там?» Ён не паспявае адказаць, знікае. З тае начы я перастала плакаць. І ён стаў сніцца мне маленькім, толькі маленькім. А я чакаю яго вялікага, каб пагаварыць з ім… Гэта быў не сон. Я толькі заплюшчыла вочы… Дзверы ў пакой адчыніліся, дарослым, якім я яго ніколі не бачыла, ён зайшоў на імгненне. У яго быў такі твар, што я зразумела: яму ўжо ўсё адно, што тут адбываецца. Нашыя размовы пра яго, успаміны. Ён ужо зусім ад нас далёка. А я не магу, каб нашая сувязь парвалася. Я не магу… Я доўга думала… і вырашыла нарадзіць… Мне нельга было, ужо позна, урачы баяліся, але я нарадзіла. Нарадзіла — дзяўчынку. Мы да яе ставімся, як быццам яна не наша дзяўчынка, а дачка Ігара. Я баюся яе гэтак любіць, як любіла яго… І я не магу яе гэтак любіць. Ну, вар’ятка я! Ненармальная! Шмат плачу, хаджу і хаджу на могілкі. Дзяўчынка заўсёды са мной, а я не перастаю думаць пра смерць. Так нельга. Муж лічыць, што нам трэба з’ехаць. У іншую краіну. Каб усё памяняць: пейзаж, людзей, алфавіт. Сябры клічуць у Ізраіль. Часта тэлефануюць нам: «Што вас там трымае?» (Амаль крычыць.) Што? Што?

Ёсць у мяне адна вусцішная думка: а раптам бы ён сам распавёў вам зусім іншую гісторыю? Зусім іншую…

Мы былі тады зусім юныя… Юнацтва — жахлівы час, не ведаю, хто прыдумаў, што гэта цудоўныя гады. Ты бязглуздая, ты недарэчная, ты з усяго выпадаеш, ты безабаронная з усіх бакоў. А для бацькоў ты яшчэ маленькая, яны цябе лепяць. Ты ўвесь час пад нейкім каўпаком, і ніхто да цябе прабіцца не можа. Адчуванне… добра памятаю гэтае адчуванне… Як у бальніцы, калі я ляжала ў боксе за шклом. З нейкай інфекцыяй. Бацькі ўдаюць (ты так думаеш), што хочуць быць з табою, на самай справе яны жывуць зусім у іншым свеце. Яны недзе далёка… быццам бы побач, але яны далёка… Бацькі не здагадваюцца, наколькі ў іх дзяцей усё сур’ёзна. Першае каханне — гэта страшна. Смяротна небяспечна. Мая сяброўка лічыла, што Ігар пайшоў на самагубства праз каханне да яе. Глупства! Глупства дзявочае… У яго былі закаханыя ўсе нашыя дзяўчынкі. О-о! Вельмі прыгожы, пры гэтым паводзіў сябе так, як быццам старэйшы за ўсіх нас, але было адчуванне, што ён вельмі самотны. Пісаў вершы. А паэт павінен быць азяблым і адзінокім. Загінуць на дуэлі. Ва ўсіх у нас хапала юначай дураты ў галаве.

Гэта былі савецкія гады… камуністычныя… Нас выхоўвалі на Леніне, на палымяных рэвалюцыянерах, вельмі палымяных, мы не лічылі рэвалюцыю памылкай і злачынствам, але і не захапляліся марксісцка-ленінскімі штучкамі. Рэвалюцыя была ўжо абстракцыяй… Больш за ўсё памятаю святы, і чаканне гэтых святаў. Усё вельмі ясна памятаю… На вуліцах шмат людзей. Гучаць нейкія словы з дынамікаў, хтосьці верыць гэтым словам цалкам, а хтосьці часткова верыць, а хтосьці не верыць зусім. Але здаецца, што ўсе шчаслівыя. Шмат музыкі. Мама маладая, прыгожая. Усё разам… усё гэта разам успамінаецца як шчасце… Тыя пахі, тыя гукі… Стук клавішаў друкаванай машынкі, ранішнія крыкі малочніц, якія прыязджалі з вёсак: «Малако! Малако!» Халадзільнікі былі яшчэ не ва ўсіх, і банкі з малаком захоўваліся на балконах. А авоські з курамі матляліся на фортках. У вокны паміж падвойнымі рамамі закладалі вату з блішчынкамі для прыгажосці і антонаўскія яблыкі. Каціны пах з падвалаў… А непараўнальны анучава-хлоркавы пах савецкай сталовай? Усё гэта быццам бы не звязана было адно з адным, але цяпер яно ў мяне злілося ў адно адчуванне. У адно пачуццё. А ў свабоды іншыя пахі… і малюнкі… Усё іншае… Пасля першай паездкі за мяжу… гэта ўжо пры Гарбачове… мой сябар вярнуўся адтуль са словамі: «Свабода пахне добрым соўсам». Я сама выдатна памятаю свой першы супермаркет, убачаны ў Берліне — сто гатункаў каўбасы і сто гатункаў сыру. Гэта было незразумела. Пасля перабудовы нас чакала шмат адкрыццяў, шмат новых эмоцый і новых думак. Яны яшчэ не апісаны, яны яшчэ не выкладзены ў гісторыю. Формул яшчэ няма… Але я спяшаюся… пераскокваю з аднаго часу ў іншы… Вялікі свет нам адкрыецца потым. А тады мы толькі марылі пра яго… пра тое, чаго няма, чаго б хацелася… Добра было марыць пра свет, якога мы не ведалі. Марылі… А жылі савецкім жыццём, у якім існавалі адзіныя правілы гульні, і ўсе па іх гулялі. Вось нехта стаіць на трыбуне. Ён хлусіць, усе пляскаюць, але ўсе ведаюць, што ён хлусіць, і ён ведае, што яны ведаюць, што ён хлусіць. Але ён кажа ўсё гэта і радуецца апладысментам. Не было сумневаў, што і мы будзем так жыць і трэба шукаць сховішча. Мая мама слухала забароненага Галіча… і я слухала Галіча…

Яшчэ ўзгадала… Як хацелі паехаць у Маскву на пахаванне Высоцкага, міліцыя нас здымала з электрычкі… А мы крычалі:

Скандал! Дырэктар загадала з’явіцца ў школу разам з бацькамі. Са мной пайшла мая мама, і паводзіла яна сябе там выдатна… (Задумалася.) Жылі на кухні… краіна жыла на кухнях… Сядзім у кагосьці, п’ём віно, слухаем песні, размаўляем пра вершы. Адкрытая бляшанка кансерваў, і парэзаны чорны хлеб. Нам усім добра. У нас былі свае рытуалы: байдаркі, намёты і вандроўкі. Песні ля вогнішча. І былі агульныя знакі, па якіх мы пазнавалі адзін аднаго. Была свая мода, свае прыколы. Даўно няма гэтых таемных кухонных супольнасцяў. І няма таго нашага сяброўства, пра якое мы думалі, што яно вечнае. Так… была наладка на вечнасць… Нічога не было вышэй за сяброўства. На гэтым ашаламляльным клеі ўсё трымалася…