Prawdziwy strach to było widmo śmierci chodzącej po górach, prawdziwy strach to byli starzy ewangelicy w otwartych trumnach, prawdziwy strach to było nacieranie twarzy zmar- łego spirytusem. Babcia Czyżowa była biegła w tych czynnościach: w ubieraniu, w szykowa- niu zmarłych do ostatniej drogi. I pamiętam ją po gospodarsku krzątającą się nad otwartymi trumnami. Otwarte trumny pradziadków. Otwarta trumna Starego Kubicy. Otwarta trumna ciotki z Malinki. Otwarta trumna ciotki Hanki. Otwarta trumna operatora Pilcha. Otwarta trumna babci Czyżowej. Otwarta trumna Biskupa Wantuły. Otwarta trumna księdza Franka. Otwarta trumna doktora Gaździcy. Otwarta trumna Wymowiana. Otwarta trumna dyrektora Pustówki. Otwarta trumna księdza Fiszkala. Otwarta trumna stryja Adama. Otwarta trumna naczelnika Czyża. Łąka otwartych trumien. Księża pastorzy w czarnych togach przemawiają- cy nad tymi trumnami. Otwarte trumny, które potem ci, co zostali do tego przeznaczeni, brali na ramiona i nieśli z domu do kościoła i potem z kościoła na cmentarz, czyniąc tragarskie zmiany „Pod brzegiem” albo „Na oazie”. Albo jak już stary kościelny zebrał pieniądze i wszyscy, nawet Jarzębianie, złożyli się na kupno Konkordii, to wtedy, tak jak wszędzie, naj- bliżsi zmarłego brali trumnę na ramiona i wynosili z domu, i umieszczali w powożonej przez Wymowiana Konkordii, potem zaś wyjmowali, kładli przy ołtarzu, wynosili z kościoła i znów umieszczali w Konkordii, i potem wspinali się po stromej, cmentarnej ścieżce.
Do dziś, jak zdarza mi się być na pogrzebie w Wiśle, gdy przychodzi moment podnoszenia trumny z ołtarza, widzę, jak niektórzy starzy ewangelicy zrywają się z miejsc, i widzę, z ja- kim niedowierzaniem przyjmują, że to co przez lata czyniły całe pokolenia, robią teraz spece w białych rękawiczkach. Robią to elegancko i wprawnie, ale w twarzach starych ewangeli- ków jest rys mówiący, iż powstanie zakładów pogrzebowych również świadczy o upadku naszych czasów. Proste porównanie auta – karawanu z pleśniejącą w szopie starą Konkordią, na drewnie której litery alfa i omega są już ledwo czytelne, zostawiam na boku.
Staliśmy pod oknami w wielkiej izbie i patrzyliśmy na przechodzące pogrzeby. Na wieży kościelny pociągał za sznury dzwonów. Wymowian powoził, a sztywna noga, którą z trudem umieszczał na koźle, dodawała mu dostojeństwa. Kondukt przechodził i znikał, a kiedy dzwony przestawały dzwonić, znaczyło to, że pogrzebnicy są już na cmentarzu. Nie było się czego bać.
Kocia muzyka
Z niejakim opóźnieniem zauważyłem, że Hanula w końcu przywiozła kota z Francji. Samo nadejście kota, sam moment jego przyjścia, umknął mej uwadze – słaby byłem wtedy i w upadku.
Spoczywałem w bólu i cichości i podziwiałem umiar oczekiwań, jakie w stosunku do mnie żywią moi bliźni. Leżałem spowity czarną kołdrą udręki i podziwiałem skromność stawia- nych mi wymagań. Ciężka powinności, wzdychałem czysto retorycznie, ciężka powinności, święty obowiązku, pojękiwałem spektakularnie, przecież ja wiem: moja żona, dajmy na to, oczekuje ode mnie niewiele: żebym jej czasem okazał odrobinę serca, moja matka oczekuje zaledwie, żebym do niej choć raz na pół roku zajechał, moje dziecko oczekuje, żebym mu przy ludziach wstydu nie przynosił. W „Tygodniku Powszechnym” oczekują, bym choć raz w tygodniu jako tako sklecony tekst przyniósł, Marian Stala oczekuje z niesmakiem, żebym się na jakiś ogólny temat wypowiedział, Kasia Morstin w redakcyjnym sekretariacie czeka, żeby jej dać francuskiego papierosa, bracia protestanci oczekują, żebym im dał święty spokój, bliź- ni moi, krótko mówiąc, prawie niczego ode mnie nie chcą.
Gdyby nie to, że jestem całkiem wewnętrznie wypalony i straciłem czucie, byłoby to wręcz upokarzające, inni w końcu inaczej, inni tak, innym nie tylko stawia się wymagania, od innych nie tylko oczekuje się tego i owego, ale inni wręcz realizują oczekiwania i spełniają pokładane w nich nadzieje. Oczekuje się od nich, dajmy na to, że będą kierować dużymi ze- społami ludzkimi i oni czynią to: kierują dużymi zespołami ludzkimi, oczekuje się od nich, że będą wznosić skomplikowane konstrukcje i oni wznoszą skomplikowane konstrukcje, ocze- kuje się od nich, że zreperują telewizor i oni reperują telewizor. Ode mnie oczekuje się odro- binę czegokolwiek i ofiarowanie komukolwiek odrobiny czegokolwiek – nie bardzo mi wy- chodzi. Nawet kota powitać mi się nie udało. Wiem, że nie ma co popadać w infantylny zapał antropomorfizacyjny, wiem, że kot nie oczekiwał chleba i soli, bram triumfalnych, komitetów powitalnych, wiem to wszystko, mam dojrzałą, ontologiczną świadomość, że kot to jest kot, ale przecież świadomość nie daje pocieszenia, przeciwnie, poczucie klęski pogłębia, bo żeby tak całkiem przyjścia kota nie zauważyć…
Markotno mi było i wstyd. I dopiero gdy mgły się podniosły, gdy kot się całkiem z tumanu mojej rozpaczy wyłonił, wyrzuty sumienia mi przeszły jak ręką odjął. Dobrzem uczynił, żem tego kota od razu nie zauważył, zaoszczędzonych mi zostało choć kilka dni potwornego wstrząsu, chyba instynkt albo i Pan Bóg mnie prowadził. Co za kocia morda! Co za pysk! Ile fałszu! Jakie zwyrodnienie! Quel monstre! Podnoszę się, wracam do świata, a tu nade mną kolebie się koci łeb jak fałszywa latarnia. Kolebie się i uśmiecha obłudnie.
Koty – jak powszechnie wiadomo – są z natury fałszywe i mordy kocie pełne są, bez wy- jątku, fałszywego wyrazu. I ten to ma, pysk mu powleka grymas obłudy. Ale coś w nim jest jeszcze w dodatkowym stopniu zdegenerowanego, jakiś dodatkowy cynizm, jakaś zbrodni- czość znaczniejsza od przeciętnej kociej zbrodniczości. Łasi się serwilistycznie, przeciąga, ziewa i z tym ziewnięciem dolatuje mnie mdły obłok klasycznego zapachu. Chryste Panie, przecież od tego bydlaka Chanelem zajeżdża! Włosy mi dęba stanęły, ręce na nowo trząść się zaczęły i gdyby nie to, że to nie kot, a kotka, to bym tego kota grubym słowem do mniejszo- ści erotycznej zaliczył. Przecież ja cię, bestio – pomyślałem sobie – ja cię, bestio, w „Tygo- dniku Powszechnym” obsmaruję, ja zaraz jadowity tekst pt. Kot na równi pochyłej napiszę i suchego miejsca na tobie nie zostawię! Powstrzymałem się przed tą jedyną znaną mi formą ludzkiej aktywności, powstrzymałem się, ale już wiedziałem, już byłem w domu.
Wszak ten kot to Francuz, uświadomiłem sobie z całą mocą, ten kot z Francji przyjechał i oprócz naturalnego, kociego zbójectwa jest w nim jeszcze dodatkowe francuskie zwyrodnie- nie. Patrzyłem na tego fircyka, patrzyłem na tę paryską kreaturę, patrzyłem na to biedne zwie- rzę z racji samej swej geograficznej proweniencji upadłe, spoglądałem nań uporczywie, jakby samą jego występnością urzeczony, spoglądałem i z wolna, z wolna ohyda jęła się przeradzać w fascynację.
Widziałem w jego oczach otchłań czarną jak Noc św. Bartłomieja, z jego iskrzącej sierści wyskakiwały płomienie stosu Joanny d'Arc, a może stosu Wielkiego Mistrza Templariuszy, miauczał, i słychać było łoskot Wielkiej Rewolucji, pręgi na jego grzbiecie były radykalne jak terror jakobinów, stąpał z nadmierną ostrożnością, krok jego był krokiem kolaborantów z Vichy, krył się w zakamarkach mieszkania jakby wciąż zawstydzony aferą Dreyfusa, na fi- rankę wspinał się z determinacją kata prowadzącego na szafot Bogu ducha winnego monar- chę, wypowiadał przedmiotom wojnę i natychmiast kapitulował jak marszałek Petain w tysiąc dziewięćset czterdziestym. Nie mogłem pohamować tej wizji, ale też widziałem: widziałem, jak w kocich wnętrznościach obracają się najczarniejsze karty dziejów jego ojczyzny. Zrozu- miałem, że kot naznaczony jest Francją, tak jak my, Polacy, Polską, i gotowość do czynu wstąpiła w serce moje.
Sezon dawania sprawozdań z własnego nieudacznictwa minął bezpowrotnie, dalej wpraw- dzie nikt niczego ode mnie nie oczekiwał, ale pojawił się upadły francuski kot i mogłem tro- chę sentymentalnie i trochę dziecinnie pomyśleć, że ten kot jako pierwszy czegoś istotniej- szego po mnie się spodziewa. To by się nawet logicznie zgadzało, bo przecież i moje oczeki- wania w stosunku do tego kota były znaczne, gdybym powiedział, że czekałem na niego jak na zbawienie, przesadziłbym istotnie, ale istotnie czekałem, liczyłem, że to domowe zwierzę ukoi moją rozpacz, trwało lato mojej rozpaczy, tonący w deszczu Kraków, miasto mojej roz- paczy, był jak gipsowy odlew miasta na dnie oceanu.
