Teraz, kiedy patrzę na jezioro, na genewską fontannę albo na kwietny zegar, wydaje mi się, że patrzę na negatywy przysyłanych przezeń widokówek. Co mówię – widokówek. To były strzeliste akty najśmielszej wyobraźni, obrazy nie z tej ziemi, esencje świateł nad ogro- dami, skamieniałe oceany, jeziora gęste jak oliwa. Widokówki nieskończenie doskonalsze od oryginalnych widoków oglądanych czterdzieści lat później.

Widzę dźwigi i Alpy nad dachami Genewy, jest duszno, w pokoju huczy klimatyzacja. Moja babcia Maria z Chmielów Czyżowa nie lubiła podróżować. Nie była w Warszawie, nie widziała morza. Bywała za granicą, bo granice same, a to czeska, a to niemiecka, a to au- striacka, raz po raz w tym stuleciu przechodziły przez próg albo tuż za progiem domu. Moja babcia Czyżowa czytała Biblię i atlas geograficzny. Pilnie oglądała wizerunki obcych miast, które Andrzej Wantuła przysyłał z całej ziemi.

Podnoszę słuchawkę, wybieram kierunkowy, wystukuję tamten stary numer: 27 – 56. Mu- szę jej powiedzieć, że tu jestem. Muszę jej powiedzieć, że widziałem wszystko, co było na pocztówkach: zegar, fontannę i Mur Reformatorów. Muszę dać jej znak.

Jestem kronikarzem upału, jestem narratorem skwaru, jestem rybą płynącą przez żółty ocean kanikuły. Nic tak nie rozjaśnia umysłu jak brak tchu, odrętwienie ciała, piaszczyste powietrze. (Wapienne miasto duchoty nad dachami Krakowa). Piszę Historię upału, mono- grafię spiekoty, rozdział o Moskwie, na którą przez siedem miesięcy nie spadła kropla desz- czu, rozdział o pożarze San Francisco (figura pożaru innych metropolii), rozdział o zbrod- niach w samo południe (godzina Antychrysta). Studiuję opasłe tomy Dziejów meteorologii, obracam wilgotne karty dziewiętnastowiecznych Protokółów prognostyków pogody. W Bi- bliotece Jagiellońskiej, w czytelni głównej, notuję na fiszkach przykłady wpływu upałów na ludzkość. Kanikuła i wojna. Kanikuła i sztuki piękne. Kanikuła i obyczaje. Ontologia i epi- stemologia kanikuły. Sezony upalne – systemy totalne. Z upodobaniem analizuję subtelny związek pomiędzy gwiazdozbiorem Psa a kostiumem bikini. Daję odpowiedź na pytanie, jaki jest wpływ stroju kąpielowego na poznanie, i funduję kategorię „tekstu plażowego”.

Człowiek w kanikule na ogół zrzuca z siebie przyodziewek, zbliża się przez to do natury, ergo: oddala od kultury. W slipach niepodobna wszakże nawet podejść do regału, na którym stoją klasycy filozofii. Uzasadniony przez czterdzieści stopni w cieniu odwrót od kultury po- zwala w taki czas sięgać wyłącznie po teksty na pewien sposób analogiczne do golizny, po teksty, które formalnie są tworami kultury, ale istotowo należą do świata natury (dzienniki intymne, pisma kobiece, archetypiczne romanse). Można – rzecz jasna – zabrać ze sobą na basen Świat jako wolę i przedstawienie, ale gest ten zdradza skłonność do perwersji bynajm- niej nie intelektualnej, lecz elementarnej (Artur Schopenhauer smaruje ramiona masłem kaka- owym).

Początkiem moich upałów albo upałem mojego początku była kanikuła pogrążonej w wiecznych półciemnościach ulicy Filareckiej. Przez pierwszych sześć, a może przez pierw- szych osiem lat życia upałów nie było. W latach pięćdziesiątych szły deszcze, śniegi, nad Wi- słą sunęły chłodne tafle niebios, upałów nie było wcale, nie to, że były, a ja nie pamiętam, nie to, że były, a ja nie zauważyłem, obiektywnie ich nie było, dobrze pamiętam, dobrze pamię- tam całoroczne karpackie mżawki, w ogóle wszystko z tamtego czasu pamiętam. Pamiętam gazetową fotografię leżącego w otwartej trumnie Bolesława Bieruta, pamiętam śmierć Stali- na, pamiętam siwe ściany izby porodowej, mam pamięć filogenetyczną, pamiętam, o czym myślał mój dziadek, kiedy szedł na wojnę. Pamiętam – w głębokim dzieciństwie upałów nie było.

Dopiero podróż do Krakowa to była wyprawa do centrum tropiku. Pociąg osobowy stojący na peronie w Wiśle wypełniało obce, podróżne powietrze. Siedzieliśmy w przedziale, czekali- śmy na odjazd, ale już brały nas w swoje posiadanie widma nieznanych miast za oknami

(Czechowice, Chybie, Chrzanów), jeszcze pachniały perfumy tajemniczej letniczki, kurz się unosił z obitych przedwojennym pluszem foteli pierwszej klasy. Potem było tak, jak być musi w czasie żeglugi do równika: coraz goręcej i coraz ciemniej, światła na dalekich brzegach, głosy syren, łoskot kół, fala uderzająca o wysoki mur, rozlewiska torów, Zabierzów, Mydlni- ki, Mydlniki – Wapiennik, Kraków Główny.

Powietrze gęste jak tran, taksówka jadąca pomiędzy ceglanymi ścianami, opowieść tak- sówkarza o całodziennej spiekocie (pierwsza zasłyszana kanikularna narracja), huk stygnące- go miasta, półciemność ulicy Filareckiej. Ojciec wynajmował pokój u pani Lipcowej, wdowy po przedwojennym oficerze. Kraków, ulica Filarecka 10, mieszkania l, parter, pierwsze drzwi po prawej. Tapczan, półki z książkami, wielka mapa Polski na ścianie, przeszklone szafy, kilim, stół śniadaniowy i wielki stół do pracy z niepoczytalną ilością niesłychanych przed- miotów w szufladach (suwaki logarytmiczne, magnesy, pióra, ołówki, mechanizmy przed- wojennych zegarków, stalówki, pieczęcie, scyzoryki, kątomierze, komplety cyrkli, próbki minerałów, miniaturowe lampki górnicze, przedwojenne pióro „Pelikan”).

Przedwojenność była zasadą ulicy Filareckiej, panował tu wiekuisty przedwojenny upał. Przedwojenna była brama pod numerem 10, przedwojenne były granatowe kafle na ścianach sieni, przedwojenny był obity blachą stół w kuchni u pani Lipcowej, przedwojenne były jej nicowane palta, przedwojenne były jej sznurowane trzewiki, przedwojenne były jej filiżanki i sztućce. Nie bez oporu przyjmuję do wiadomości, iż dla tamtych mieszkańców ulicy Filarec- kiej pamięć o czasach przedwojennych była wyrazista jak moja pamięć o schyłku PRL – u. Dwadzieścia lat temu był upalny sierpień tysiąc dziewięćset trzydziestego dziewiątego. Dwa- dzieścia lat temu cukier był na kartki. Biuro Polityczne obradowało nieprzerwanie nad kwe- stią nierytmicznych dostaw, za ołowianymi szybami Domu Partii zmieniały się pory roku. Potem (przeszło trzydzieści, czterdzieści, tysiąc lat temu), kiedy już chodziłem w Krakowie do szkoły, przez długi czas trenowano mnie we wdzięczności dla Armii Czerwonej, której genialny manewr ocalił Kraków, ocalił kościół Mariacki, ocalił mieszkanie pani Lipcowej, jej zastawę stołową i wieczne pióro ojca. Wpajanie doktryny wdzięczności było dość skuteczne, do dziś jest we mnie jakaś złowieszcza fascynacja bojową paradoksalnością krasnoarmiejców, którzy rabowali domy, gwałcili kobiety, ale zabytki klasy zero zostawili nietknięte. W każ- dym razie Ruscy przeszli przez miasto niczym prekursorzy broni neutronowej, ocalała archi- tektura, ocalała ulica Filarecka, ocalał plac Na Stawach i boisko Cracovii. Bo ulica Filarecka z jednej strony wychodzi na przedwojenny plac Na Stawach, z drugiej strony na przedwojenne boisko Cracovii. Ojciec każdego ranka na placu Na Stawach kupował gazety w przedwojen- nej budce pana Kazia. Pan Kaziu wychylał się z miniaturowego okienka, jego niesymetryczne rysy wykrzywiała niewiarygodna furia, ręka, którą podawał ojcu gazetę, dygotała apoplek- tycznie.

– Niech pan czyta, panie inżynierze! Niech pan czyta! Wie pan, co zrobili? Wie pan, co zrobili? Pieska, panie inżynierze, pieska wystrzelili w kosmos!

Uchylały się drzwiczki i pan Kaziu wychodził ze swojej budki, która była jak postawiona na sztorc jednoosobowa łódź podwodna.

– Panie inżynierze! Mało było Gułag, mało było Katyń – głos pana Kazia niósł się po ca- łym placu Na Stawach, ojciec gorączkowo szukał drobnych – mało było wszystkiego, panie inżynierze, to jeszcze teraz bezbronnego pieska… Przecież zwierzę nie ma najmniejszych szans na przeżycie. Przebrała się miarka, panie inżynierze, oni za życie Łajki zapłacą najwyż- szą cenę, ja to panu mówię, panie inżynierze.

Oddalaliśmy się, szliśmy spiesznym krokiem z powrotem w głąb ulicy Filareckiej. – Pie- ska wystrzelili w kosmos, jakby Mongołów było mało – dochodził nas ciągle wibrujący naj- świętszym oburzeniem głos pana Kazia.