— Павесіць! — сказаў ён.

І павярнуўся, каб назіраць за ходам бітвы.

— Мілорд, — звярнуўся да герцага Дзік, — цяпер я ведаю, што папрасіць у вас як узнагароду. Даруйце жыццё і волю гэтаму старому мараку.

Гластэр павярнуўся і глянуў Дзіку ў твар.

— Сэр Рычард, — сказаў ён, — я змагаюся не паўлінавымі пёрамі, а сталёвымі стрэламі і без усялякага шкадавання забіваю сваіх ворагаў. У ангельскім каралеўстве, раздзёртым на шматкі, у кожнага майго прыхільніка ёсць брат ці сябар у варожай партыі. І калі б я пачаў раздаваць памілаванні, мне давялося б усунуць меч у ножны.

— Магчыма, мілорд. Але я хачу быць дзёрзкім і, рызыкуючы займець вашу непрыхільнасць, напомню вам ваша абяцанне.

Рычард Гластэр успыхнуў.

— Запомніце добра, — сурова сказаў ён, — што я не люблю ні міласэрнасці, ні гандлю міласэрнасцю. Сёння вы заклалі аснову бліскучай кар'еры. Калі вы будзеце настойваць на выкананні дадзенага вам слова, я саступлю. Але, клянуся небам, на гэтым і скончацца мае міласці!

— Я вымушаны змірыцца са стратай вашых міласцей, — сказаў Дзік.

— Дайце яму ягонага марака, — сказаў герцаг і, крануўшы свайго каня, павярнуўся спіной да маладога Шэлтана.

Дзік не быў ні засмучаны, ні ўзрадаваны. Ён ужо дастаткова вывучыў юнага герцага і не спадзяваўся на яго добразычлівасць; надта хутка і лёгка яна ўзнікла і таму не выклікала вялікага даверу. Ён баяўся толькі аднаго: як бы помслівы правадыр не адмовіўся даць яму салдат. Але ён няправільна меркаваў аб гонары Гластэра (які б ён ні быў) і, галоўнае, аб яго цвёрдасці. Калі ён ужо аднойчы вырашыў, што Дзік павінен даганяць сэра Дэніэла, ён не мяняў свайго рашэння; таму гучна загадаў Кэтсбі паспяшацца, напамінаючы яму, што рыцар чакае.

Між тым Дзік павярнуўся да старога марака, які, здавалася, быў раўнадушны і да блізкай ужо было смерці і да раптоўнага вызвалення.

— Арблестэр, — сказаў Дзік, — я прычыніў табе шмат зла. Але цяпер, клянуся распяццем, мы ў разліку.

Аднак стары марак толькі тупа зірнуў на яго і прамаўчаў.

— Жыццё ўсё ж ёсць жыццё, стары буркун, — працягваў Дзік, — і каштуе яно больш, чым караблі і віно. Ну скажы, што даруеш мне. Калі ты сваё жыццё зусім не цэніш, то мне яно каштавала ўсёй маёй будучыні. Я дорага заплаціў за яго. Ну, не будзь жа такім няўдзячным.

— Калі б у мяне быў мой карабель, — сказаў Арблестэр, — я бяспечна плаваў бы ў адкрытым моры разам з маім матросам Томам. Але ты забраў у мяне карабель, кум, і я стаў жабраком; а майго матроса Тома застрэліў якісьці нягоднік. «Каб ты здох!» — прамовіў Том, паміраючы, і больш ніколі не скажа ні слова. «Каб ты здох!» — былі яго апошнія словы, і бедная душа яго адляцела. Я ніколі ўжо больш не буду плаваць з маім бедным Томам.

Раскаянне і жаль ахапілі Дзіка; ён спрабаваў узяць шкіпера за руку, але Арблестэр адхапіў руку.

— Не, — сказаў ён, — кінь. Ты сыграў са мною д'ябальскі жарт і будзь задаволены гэтым.

Словы заселі ў Рычарда ў горле. Праз слёзы бачыў ён, як бедны стары, не помнячы сябе ад гора, апусціўшы галаву, хістаючыся, пабрыў па снезе, не заўважаючы сабаку, што скавытаў каля яго ног. І першы раз Дзік зразумеў, якую безнадзейную гульню мы вядзём у жыцці і што зробленае аднойчы нельга ні змяніць, ні паправіць ніякім раскаяннем.

Але ў яго не было часу аддавацца дарэмным шкадаванням. Кэтсбі сабраў вершнікаў, пад'ехаў да Дзіка, саскочыў на зямлю і прапанаваў яму свайго каня.

— Сягоння раніцай, — сказаў ён, — я крыху зайздросціў вашаму поспеху. Але поспех ваш аказаўся нетрывалым, і зараз, сэр Рычард, я ад душы прапаную вам гэтага каня, каб вы на ім паскакалі прэч.

— Растлумачце мне, — папрасіў Дзік, — чым быў выкліканы мой поспех?

— Вашым імем, — адказаў Кэтсбі. — Імя — галоўная прымха мілорда. Калі б мяне звалі Рычардам, я заўтра ж быў бы графам.

— Дзякую вам, сэр, — адказаў Дзік. — І паколькі малаверагодна, што я даб'юся новай ласкі, дазвольце мне развітацца з вамі. Не буду біцца аб заклад, быццам я абыякавы да поспеху; аднак я не вельмі засмучаны, развітаўшыся з ім. Улада і багацце, канечне, слаўныя рэчы, але, паміж намі, ваш герцаг — страшны чалавек.

Кэтсбі рассмяяўся.

— Так, — сказаў ён, — але той, хто едзе за Гарбатым Дзікам, можа заехаць далёка. Ну, няхай беражэ вас Бог ад усялякага зла! Жадаю вам удачы!

Дзік стаў на чале свайго атрада і, загадаўшы яму рухацца за сабой, крануўся ў шлях. Ён праехаў праз горад, мяркуючы, што ідзе па слядах сэра Дэніэла, і ўвесь час азіраўся наўкол з надзеяй знайсці доказы, якія пацвярджалі б справядлівасць яго меркавання. Вуліцы былі засланыя мёртвымі і параненымі; становішча параненых у такі марозны дзень было досыць сумным. Шайкі пераможцаў хадзілі з дома ў дом, рабуючы, забіваючы, распяваючы песні.

З усіх бакоў да Дзіка даляталі крыкі абрабаваных і пакрыўджаных; ён чуў то грукат молата ў чые-небудзь забарыкадзіраваныя дзверы, то гаротны лямант жанчын.

Сэрца Дзіка толькі што абудзілася. Ён упершыню ўбачыў жорсткія паследкі сваіх уласных учынкаў; думка аб усіх няшчасцях, што абрынуліся на горад Шорбі, напаўняла яго душу адчаем.

Нарэшце ён дасягнуў прадмесця горада і знайшоў шырокі, утаптаны след на снезе, заўважаны ім са званіцы. Ён паскакаў шпарчэй, уважліва ўглядаючыся ў трупы людзей і коней, што ляжалі па абодва бакі сцяжыны. Многія з забітых былі апрануты ў колеры сэра Дэніэла; Дзік нават пазнаваў твары і тых, якія ляжалі на спіне.

Паміж горадам і лесам на атрад сэра Дэніэла, відавочна, напалі стралкі; тут паўсюдна валяліся трупы, пранізаныя стрэламі. Сярод мерцвякоў Дзік заўважыў юнака, твар якога здаўся яму надзіва знаёмым.

Ён спыніўся, злез з каня і прыўзняў галаву юнака. Ад гэтага руху капюшон адкінуўся, і доўгія, густыя цёмныя валасы рассыпаліся па плячах. Юнак расплюшчыў вочы.

— А! Утаймавальнік ільвоў! — вымавіў слабы голас. — Яна наперадзе. Скачыце хутчэй!

І небарака зноў страціла прытомнасць.

У аднаго з воінаў Дзіка была з сабою біклажка з нейкім моцным віном, пры дапамозе гэтага пітва Дзіку ўдалося прывесці яе ў прытомнасць. Ён пасадзіў сяброўку Джааны да сябе на сядло і паскакаў да лесу.

— Навошта вы паднялі мяне? — сказала дзяўчына. — Я вас толькі затрымліваю.

— Не, пані Райзінгэм, — адказаў Дзік. — Шорбі поўны крыві, п'янства і разгулу. А са мной вы ў бяспецы. Будзьце задаволены гэтым.

— Я не хачу быць абавязанай нікому з вашай партыі! — ускрыкнула яна. — Пусціце мяне!

— Васпані, вы не ведаеце, што гаворыце, — адказаў Дзік. — Вы паранены…

— Не, — запярэчыла яна, — у мяне забіты конь, а я цэлая.

— Я не магу вас пакінуць адну ў снежным полі, сярод ворагаў, — адказаў Рычард. — Хочаце вы або не хочаце, а я вазьму вас з сабой. Я шчаслівы, што ў мяне з'явіўся такі выпадак, бо ён дае мне магчымасць заплаціць вам хоць частку майго доўгу.

Яна прамаўчала. Потым раптоўна спытала:

— А мой дзядзька?

— Мілорд Райзінгэм? — перапытаў Дзік. — Хацеў бы я прынесці вам добрыя весткі, але ў мяне іх няма. Я бачыў яго раз у час бітвы, толькі адзін раз… Будзем спадзявацца на лепшае.

Сэр Дэніэл, хутчэй за ўсё, трымаў шлях у замак Мот, але з-за глыбокага снегу, позняга часу, неабходнасці пазбягаць вялікіх дарог і прабіцца толькі лесам ён не мог спадзявацца трапіць у замак да раніцы.

Дзік стаяў перад выбарам: або па-ранейшаму ісці па слядах рыцара і, калі ўдасца, напасці на яго ноччу, калі ён размесціцца ў лесе лагерам, або выбраць сабе іншую дарогу і пайсці сэру Дэніэлу напярэймы.

Абодва планы выклікалі сур'ёзныя пярэчанні, і Дзік, які баяўся, як бы Джаана ў баі не трапіла ў небяспеку, даехаў да ўскрайку лесу, так і не вырашыўшы, на якім з іх спыніцца.

Тут сэр Дэніэл павярнуў налева і затым паглыбіўся ў велічную лясную нетру. Ён расцягнуў свой атрад вузкай стужкай, каб лягчэй было рухацца паміж дрэвамі, і след на снезе тут быў намнога глыбейшы. Гэты след ішоў усё прама і прама пад аголенымі дубамі; дрэвы падымалі над ім вузлаватыя сукі і дрымучыя хітраспляценні галін. Не чуваць было ні чалавека, ні звера; не чуваць было нават спеваў канаплянкі; промні зімовага сонца залацілі снег, скрэслены складаным узорам ценяў.