Сокуоннар уонна бырагырааммалар киһи доруобуйатын тупсарар, физическэй культура, спорт сайдыытын өйүүр, тулалыыр эйгэ ыраас буоларын ирдиир, нэһилиэнньэ санитарнай-эпидемиологическай өттүнэн куттала суох олоруохтааҕын хааччыйар аналлаахтар.

Дьиэ кэргэни, ийэ, аҕа буолууну, оҕо сааһы, доруобуйаларынан хааччахтаахтары уонна сааһырбыт дьону, үөскээбит саҥа быһыыга-майгыга үлэлиир социальнай сулууспа ситимин өйүүр дьаһаллар көдьүүстээх буолалларын ситиһиэхтээхпит.

Эдэр киһи – эн дойдуҥ инники кэскилин быһаарар аналлааххын. Кэм-кэрдии болдьоҕунан, бу дойду судургута суох олоҕун сотору эһиги бэйэҕит быһаарар дьон буолаҕыт. Дойду саҥа экономическэй уонна уопсастыбаннай тутула хайа диэки хайыһара эһигиттэн тутулуктаах буолуо.

Билэбин, эһиги эрдэлээн ситэргэ-хоторго тиийэҕит, олоххут суолун бэйэҕит талаҕыт, быһаараҕыт.

Тус дьылҕаны оҥосторго, дьиэ кэргэни тэринэргэ, олоҕу тутарга уонна кэскили уһанарга хорсуннук киирсиҥ. Сыалы-соругу ситиһэр туһугар өһөс буолуҥ, өрөйөн-чөрөйөн биэриҥ.

Үлэ уонна дохуоту киллэрэр дьарык – бу эрэ киһи бэйэтин эрэллээхтик сананарыгар, ситиһиилээх буоларыгар тулхадыйбат тирэх.

Санааҕытын күүһүрдүҥ. Эһиги барытын сатыаххыт.

Мин сүбэм. Мин кимминий, ким-туох буолуохпун баҕарабын, мин тугу гынан дохуот оҥостобун диэн элбэхтик эргитэ санааҥ. Итиннэ хайаан да хоруйу булан тэйиҥ уонна иннигит диэки дьулуһуҥ.

Төрөппүт сүбэтин эмиэ болҕойуҥ. Саҕаламмыты салҕааччы буолар улахан суолталаах.

Биир саҥа, балайда уустук соругу эһиэхэ туруорабын. Өҥөнү оҥорууттан атын, үгэс буолбут үлэ көрүҥнэрин таһынан, эһиги, Саха сирин эдэр олохтоохторо, саҥа бородууксуйалары оҥорон таһаарар дьоҕус тэрилтэлээх уонна бу хайысхаҕа санааҕытын ситиһэргэ дьаныардаах буолуҥ.

Ону таһынан оҥорон таһаарбыккытын тас ырыынакка атыылыырга, экспорка бэйэҕит бородууксуйаҕытын тиэрдэргэ кыһаныҥ.

Мин эһиги Сахабыт сиригэр ыраахтан тиэллэн кэлэр малы-салы, табаары солбуйар оҥоһуктары тобулан олоххо тэнитиэххитин баҕарабын.

Дьокуускай билигин – хаалтыстаах, бартыбыаллаах, сулууспалаах, уонна бүддьүөттэн үлэлээх дьонунан толору куорат.

Киин куораппытын оҥорон таһаарааччылар уонна уран тарбахтаахтар куораттарыгар кубулутуҥ диэн ыҥырабын.

Эһиги, Саха сирин эдэр ыччата, сайдыыга көҥү көтөн тахсыыны, сайдыыны ситиспит дойдулар бу иннинээҕи көлүөнэлэрэ дойдуларын туһугар оҥорбуттарын курдугу оҥорор, кыайар аналлааххыт.

Эрэнэбин эдэр дьоҥҥо, итэҕэйэбин кэхтибэт кэскилгэ!

«Уол оҕо үс кырыылааҕа, урааҥхай уһуктааҕа» диэн хайҕал тыллара чахчы уратылаах, көннөрү дьонтон таһыччы эр бэрдэ, элик үтүөтэ киһиэхэ туһаайыллан этиллээччи. Саха омук барахсан оннук туйгуннардаах буолан, былыр-былыргыттан туһугар тууланан, иннигэр илимнэнэн, эстибэккэ-быстыбакка кэллэҕэ. Кинилэр, урааҥхай саха хоодуоттара-хоһууннара уһук түгэн, кыһалҕа кыһайдаҕына, үлэҕэ, булка, күн-хаан күһэйдэҕинэ – кыргыска даҕаны, бар дьоно тумус туттар, дурда-хахха күөн киһилэрэ буолан өрүһүйэллэрэ. Оннук, омугун дьолугар төрөөбүт биир уһулуччу киһинэн дьон-сэргэ Матвей Евсееви ааттыан ааттыыр. Кинини төһө даҕаны биир саастыылааҕым буолбутун иһин, кырыы эрээри, ураты сиргэ төрөөбүт-үөскээбит, сэбиэскэй кэмҥэ иитиллэн үлэһит, киһи буолбут Матвей Евсееви мэлдьи биһирии, сөҕө, хайгыы, толло даҕаны көрөрүм. Хайдах итинник уустук биисинэс эйгэтигэр, буолаары буолан, дьалхааннаах тоҕус уонус сылларга тоҕу анньан киирэн, ситиһиилээхтик үлэлиирин өйбөр сатаан батарбатым. Кини ким да бэлэмэ, үөһээттэн өрө тардыыта суох олоҕор, үлэтигэр суолун бэйэтэ солонон, көмүс-алмаас хостооһунун, батарыытын курдук омук ааттаахтара, урдурҕаччылара эрэ баһылаан-көһүлээн илдьэ сылдьар оҥорон таһаарыы, урбаан эйгэтигэр эргичийэн тахсыылаахтык үлэлиирин, саханы бырамыысыланнаска киллэрбитин дьон-сэргэ биһириир, олус хайгыыр. Биир бэйэм, тэҥҥэ кэриэтэ үрдүк үөрэххэ үөрэммит, эмиэ саха тыатын сириттэн, уһук, кытыы нэһилиэктэн тыыллан-хабыллан тахсыбыт үөлээннээхпинэн киэн тутта саныыбын. Уонна, олохтоох дьон барытын кэриэтэ, саха даҕаны итинник уустук оҥорон таһаарыы хайысхатыгар атын омуктартан хаалсыбакка, өссө ордуктук үлэлиэн сөбүн дьиҥ дьыаланан, күүстээх үлэнэн дакаастаабыт, итиэннэ күн бүгүнүгэр диэри айымньылаахтык үлэлээн, чаҕылхай холобуру көрдөрө сылдьарыттан олус үөрэбин-астынабын. Көрсөн кэпсэтиэх иннинэ, атын араас матырыйаалы билсиһэргэ кини эт саастыы, оҕо сааһын доҕорун Н. Михалева-Сайа «Саханы быыһаабыт саха» диэн интервьютун наһаа сөбүлээн, ылынан аахтым. Онуоха тирэҕирэн, тоҕоостоох түгэн тосхойбутунан, М.Н. Евсеев күүрээннээх үлэтин-хамнаһын, олоҕун туһунан кинилиин атах тэпсэн олорон кэпсэтииттэн кылгастык киэҥ эйгэҕэ билиһиннэриэхпин баҕарабын.

– Матвей Николаевич, саха сиэринэн киһи кимин-тугун, быһыытын-майгытын, олоҕун илгэтин билээри, «кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын» диэн төрдүнү-ууһу хайан токоолоһор үгэстэн туораабакка, ити ыйытыыттан саҕалыахха. Эн бука, түҥ былыргыттан кыахтаах-күүстээх төрүттэрдээх, үөһээттэн айдарыылаах, тымырдарын-сыдьааннарын көрө-истэ, араҥаччылыы сылдьар сүдү өбүгэлэрдээх буолаҥҥын, араас моһоллору, харгыстары мүччү түһэн, ситиһиилээхтик үлэлии сырыттаҕыҥ!

– Сунтаар улууһун биир кырдьаҕас нэһилиэгэ Түбэй, былыргы атын аатынан Тирэҕэ, 1841 сыллаахха тэриллибит. Былыр манна, Бүлүү эбэҕэ үөһээнэн түһэр Утакаан, аллараанан Ыгыатта үрэхтэр хочолоругар баар өҥнөөх-быйаҥнаах бу сиргэ, сылгынан байбыт Муостаах Сылгылаах Мордьуос Баай диэн киһи олорбута биллэр. Саха бастакы үөрэхтээх дьонуттан биирдэрэ Михалевтар төрүттэрэ эмиэ сылгынан байбыт дьон. Саха биир маҥнайгы суруйааччыта М.Н. Тимофеев-Терешкин аймаҕа-хаана Тимофеевтар эмиэ биһиги нэһилиэкпит төрүт уус үөрэхтээх дьонноро. Түбэйтэн саха барҕа талааннааҕа С.А.Зверев-Кыыл Уола төрөөн-үөскээн, саха норуотун киэн туттуута буолбута. Түбэй бөһүөлэгиттэн биир биэрэстэ холобурдаах Атырдьах диэн сиргэ сэбиэскэй былаас саҕана өрөспүүбүлүкэ салайааччытынан үлэлээбит Ю.Н. Прокопьев төрөппүттэрэ, хаан аймахтара олохсуйан олорбуттара. Биллиилээх араадьыйа суруналыыһа, судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, искусствовед Николай Иванович Максимов төрүттэрэ Буотама, Ыгыатта үрэхтэринэн олорбут дьон. Ааспыт үйэҕэ бөдөҥсүтүүгэ түбэһэн, Түбэй аччаан эстэ сыспыта, «Элгээйи» сопхуос учаастагар кубулуйа сылдьыбыта.

Оттон төрөппүттэрим туһунан ахтар буоллахха маннык. Аҕам Николай Матвеевич Сунтаар Түбэй нэһилиэгэр Сигэ Күөлэ диэн сиргэ 1933 сыллаахха, кулун тутар 25 күнүгэр төрөөбүт. Евсеевтэр удьуордарыгар айылҕалаах, элбэх ойуун, ичээн дьон былыр-былыргыттан бааллара. Мин хос эһэм Чоҥох ойуун диэн биллэр. Аҕам Ньукулай өбүгэлэрин батан, олус кыайыгас-хотугас үлэһит киһи этэ. Кини биэһигэр ийэтэ өлбүт, оттон аҕатын аҕыс эрэ саастааҕар, сэрии саҕаламмыт сылыгар сылгыны уоран сиэбит дэсэртиирдэргэ утарыласпытын иһин, ол хара дьайдаахтар тыыныгар турбут этилэр. Сэрии кэмин оҕото буолан, үс кылааска толору үөрэнэн баран тохтообут. Саҥа туран иһэн, күһүн от кэнниттэн өйүөтүн-хаатыҥкатын сүгэн, сатыы ыраах Мииринэйгэ тайҕанан быһа түһэр. Мас кэрдиитигэр үлэлээн харчы өлөрөн, атыыласпыт сээкэйин салаасканан соһон, эмиэ сатыы төннөн кэлэр.

Аҕам уон икки атынан пиэрмэҕэ от тиэйэрэ, Хантаҕар диэн кырдьаҕас атын бастатар, кэнники сыарҕаларыгар бэйэтэ айааһаабыт айаас соноҕосторун көлүйэр. Үтүмэн үгүс маһы кэрдэн саһаанныыра. Кини кэрдибит, саһааннаабыт маһын саҕаччаны кэлин туспа биригээдэ дьон үлэлээн бэлэмнииллэрэ. Бултуура, түүлээхтиирэ, сылга уон үс-уон биэс тайаҕы сууһаран, соҕотуопкаҕа туттарара. Үксүн сылгыһытынан үлэлээбитэ. Соноҕостору бэйэтэ айааһыыра. Кэлин кини мас кэрдиититтэн тохтоон, уокка оттор, тутууга туттар маһын эрэ кэрдинэр буолбута. Онто иһэ истээх эбит. Арай ийэм биирдэ түһээтэҕинэ, дьиэтин күүлэтигэр тыатааҕы утуйа сытара үһү. Онтон ол кыыла уһун үрүҥ бытыктаах, баттахтаах оҕонньорго кубулуйан хаалбыт. «Куолаҕа эт, бу манныктарбын алдьатан, муостаахтарбын бултаан бүттүн!» – диэн илдьит тылы эппит… Ийэм онтон олус уолуйан уһуктан, тойон эрин көрдөһөн маска үлэлиирин, улахан булка сылдьарын тохтоппут. Ол иннинэ кэргэнэ иккитэ маска баттата сылдьыбытыттан аньыырҕаан улаханнык дьиксиммит эбит…