Эххар а, 18-чу июнехь, делкъал тIаьхьа, Мескитана тIехула ирхйаханчу ракето дукха сатийсина кхаъ беара отрядна. Оцу дийнахь а, буса а хезара Мескитахь а, Гати-Юьртахь а хаддаза бен тIом.

ШолгIачу дийнахь Iуьйранна исс сахьт долуш Шовхал-Берд дIа а лаьцна, шеца 5 батальон, 8 рота гIашлой, донан гIалгIазкхийн кхоъ сотни, 13 йоккха топ йалош Воронцовна тIекхечира инарла Фрейтаг.

Краснина уллохь Наполеонна тIехь толам баккхаза висинчу инарла-адъютантан графан Воронцовн «Сухарийн экспедици» нохчийн хьаннашкахь, йийсаре бигна байнарш боцурш, дуьххьалдIа вийна 4 инарла а, 186 эпсар а, виъ эзар гергга салти а, обоз, йаккхий тоьпаш а йуьсуш, чекхйелира.

Ткъа йерриг а отряд хIаллакьхиларх йа йийсаре нисйаларх кIелхьарйаьккхинарг Гати-Юьртара МуцIин Iоса вара. Воронцовс Фрейтагна тIехьажийначу пхеа стагах виъ нохчаша схьалаьцнера. Оцу меттигашкахь вина а, кхиъна а волчу Iосас, бага эрз лаьцна, Яьсса-хин бухахула охьа Гезлойн-гIопе а веана, цигара инарлина Фрейтагна тIе Воронцовн отрядах лаьцна хаам кхачийра.

«Даргински экспедици» иэхье чекхйаьллехь а, императоро Николай I-чо графах Воронцовх, Сийлахьчу Элан дарже а воккхуш, цунна дукхайезачу Курински полкан шеф вира. Ткъа Iосин некха тIе мидал оьллира.

Паччахьан эскарш Яьсси а, Ямсу а хишца йолчу йарташна тIелеташ даим а царна хьалха хуьлура Iоса. Наха дуьйцура, и эскарш цо доьхий даладо бохуш. Иштта-м дацара иза. Шен жимачу чинах Iехавелла лелара а, йа ша кхин а лакхаваларе сатийсара а хаац, йа шен халкъана йукъа а вирзина, ша машаре вехар ву бохучух догдиллина лелара а хаац, амма Iосас къиза бекхам оьцура нохчийн йартех.

Паччахьан эскаршца ша лома вогIуш, деккъа цхьа хIума дара цунна новкъа: даим а цунна дуьхьалвуьйлура цуьнан ши ваша а, пхи кIант а. Гуттар а цунна новкъа хирг, и кхоьрург шен жимахволу кIант Дакаш вара. Мел къизачу экханна а йеза шен кIорнеш. Ша мел къиза велахь а, Iосина дезара шен бераш. Къаьсттина дукхавезара цунна дуткъачу дегIара, шуьйра белшаш, йуткъа гIодайукъ а, сийна ши бIаьрг а болуш, даим а самукъане, хьекъале, майра Дакаш. Ша лома масазза вогIу гора цунна иза, тур буйнахь сирачу динан кхеса тIе а теIаш, массарал хьалха тIамна йукъахехкалуш.

Вежарий а, важа виъ кIант а валарх башха новкъадогIур дацара Iосина. Масане вежарий, кIентий байъина оцу тIамо, амма, хьомсарчу Дакашна хIума хиларна кхоьруш, дог детталора даим а.

Цхьана дийнахь Iоса сапаргIат вогIура Нохчмахка. Иза дара Дакашан нускал гучудоккхуш ловзар хуьлу де. И де хьалххе билгал а дина, Внезапни-гIопара шеца гIалгIазкхийн отряд а йалош, Яьссиний, Ямсуний йуккъехула Аьккхийн дукъаца хьалавогIура Iоса. Мини-ТогIех а ваьлла, Бехачу Боьрахула дукъа тIе хьалаваьлча, цунна гира Гати-Юрт. Хезара ловзаран гIовгIа а, дуьйлу герзаш а. Цунна хаьара, цхьа сахьт далале и ловзар соцур дуйла а, цигара нах, цхьа иттех минотехь дойш тIе а хевшина, Яьссил сехьабевр буйла а.

ГIалгIазкхийн отряд Аьккхийн дукъах хьалайолучу хенахь гуттар мIаькделира ловзар. Бакъду, кхузахь хIиттийна даарш-маларш дацара. Локхуш зурма а йацара. Ловзарш а, маларш а, томка а, хелхарш а Шемала дихкинера нахана. Сакъоьру зама йац xIapa. XIop a чIир кхобуш хила веза гIазотехь беллачийн, бохамаша хьерчочу Даймехкан. Хьарам кхайкхийнера мостагIчун гIиллакхаш, амалш, духарш, ловзарш, дерриг а. Амма муьлххачу балехь а шайн самукъанечу амалх ца буху нах, хилларш дитина, къоначу бIаьхочун ловзарга хьийзара. ХIораннан а йукъахдихкина герзаш, нуьйраш техкина, кийчча лаьтта дой. Сахьт дац кхераман. Массо минотехь цунна кийча хила веза. Амма йаххьаш йелайелла, йекхайелла йу. Мехкарша хелхаран эшарш лоькху, массара тIараш детта. Йукъахара герзаш а сецош, каде хелхахьийза кегийраш. Шайн Iаьржачу бIаьргашца церан дегнех алу йетташ, гонаха хьийза мехкарий. Ши куьг даржийна, ловзарна йукъа а оьккхий, самукъане богу сийна ши бIаьрг мехкарийн йаххьаш тIехула а кхерстош, байн ког шаршош, гуо хьо лекха, элдара дегIарчу хьаьрсачу жимачу стага. Амма цунна тIехь дерг дерриг а нохчийн духар дац. Коьртахь – лекха кивер, тIехь – Курински полкан тиша мундиррий, хечий, когахь – лекха эткаш. Иза, дукха хан йоццуш ведда нохчашкахьа ваьлла, Гати-Юьртахь сецна къона салти, Дакашан доттагI Василий Лопухов ву. Нохчийн хелхарх шен гIуллакх ца хуьлий хиъча, киверан лалам оьзна чIенга кIел балийна, хьаьрсачу мекхех куьг а хьаькхна, оьрсийн халкъан хелхар до цо. Цуьнца гуонна йукъайаьлла йоI, ша хIун дер ца хаьий, йукъара дIайолу. Кегийрхоша тIараш детта.

– ХIарсса!

– Гора, Васал, йаI!

– Хорош!

– Ошшан хорош!

– Къонах ву!

ГIадбаханчу баккхийчу наха, доьхкарех схьайохуш, хIаваэ лоьцуш, тапчанаш йетта. Тхов тIехь цIевнаш йуккъе а лечкъина, доттагIчуьнга а хьоьжуш, воьлу Дакаш а.

Дакаш воккхаве. Хилча хIун ду тIом? Амма иза а йа оцу йуьртара цхьа a гIyp вац адамийн цIий Iено нехан махка, ткъа шайн Даймахка, шаьш динчу йуьрта йамартлонца гIертачух леташ лийр ву xIop а. Тахана чекхдолу ловзар. Тховса моллица мах бийр бу, тIаккха Далла а, нахана а хьалха цуьнан зуда йу хIинца кирхьанна тIехьа лаьтта Малика. Дала мукъалахь, чекхбер бу xIapa неIалт хилла тIом, Дала къарбина совцор бу паччахьан инарлаш а. ТIаккха и шиъ маьрша дехар ду. Хьуьна йуккъехь ирзо доккхур ду, ши сту а денбийр бу, йетт а хир бу, доьзал а кхуьур бу…

И ойланаш йо ловзарга хьоьжуш Iачу Дакаша. Йа цунна а, йа ловзаргахь волчу цхьанне а ца хаьа, сутара бага а гIаттийна, текхаш богIу саьрмак санна, царах цхьаболчарна Iожалла йохьуш, Iоса хьалха а ваьлла, дехьа peгIa хьаладолуш паччахьан эскар дуйла. Ца хаьа, и эшарш лоькху мехкарий кестта шайн дайн, вежарийн декъаш тIехь боьлхур буйла, дуккха а къонахех дуьне дуьсур дуйла, иттаннаш байш, жоьра бисина зударий суьйранна шийлачу хIусамашка декъашна гонаха ховшур буйла.

Дехьа регIаца ха дечу бIаьхоша, кхерам герга буйла хаийта, кIур беш, цIераш латайо.

– Къонахий, маьждиган майдана гулло! Зударий, бераш орца довла! – хеза маьждиган момсар тIера схьа.

Хаам хIор а хIусаме кхочу.

Ца хеза кхузахь боьхна, кхерабелла хьоькху маьхьарий. Оцу кхерамашлахь бахчабелла зударий а, бераш а. Кертех тийсинчуьра схьа а достуш, тIемалойн дой тIеийзадо божабераша. Безачийн дегнаш гIовтто, цаьрга а хьуьйсуш, эсала белакъиэжа мехкарий. Йаххьаш йоьлуш йелахь a, хIор а йоьIан кийрахь шийла ша бу. Минот йалале дойшна тIебевлла кIентий маьждиган майдана хьолху. Шай-шайн цIа дIасабекъало зударий.

Дакашан керт йассало. Массарел хьалха ловзаргара дIабевлла цуьнан вежарий – Iожу, Саьмби, Ловда, Луду. Вахана цуьнан ший а денваша – Мидий, Мусий. Герз буйна лаца ницкъ берг массо а мостагIчунна дуьхьалвахана.

Веккъа цхьа Дакаш, майра Дакаш ву-кх йуьртахь зударшца виснарг…

Дакаш, дегI ма-дду нислуш, хьалагIотту тхов тIехь.

– Хьо ву-кх, дада, дуьххьара тIедеана сан ирсан де кхолийнарг, – боху цо гушвоцчу дега, дехьа peгIa а хьоьжуш. Иза цуьрриг шек вац эскарш далош вогIург шен да хиларх. – И «совгIат» а дохьуш вогIу хир ву хьо хьайн дукхавезачу кIентан ловзарга. ХIан-хIа, Iоса, сан докъа тIехулий бен лам чу гIyp вац хьо!

Тхов тIера охьаиккхинчу Дакаша, божала воьдий, нуьйр туьллий, шен сира дин араозабо.

ТIаккха, воьдий, нускал долчу чуоьккху иза.

Нускалца цхьаьна цIа чохь йу Дакашан йиъ нус. Цуьнан хьажарх кхетта уьш йиъ йист ца хуьлуш арайолу.

– Малика, таханлерчу дийнахь хьайн майра мичхьа хила лаьа хьуна? – хотту цо, шен нускалан куьг а лоций. – Хьоьца кирхьанна тIехьа а хIоттий, дехьа регIахь мостагIийн тарраша цоьстучу, дIаьндаргаша эгочу йуьртахошка а хьоьжуш, цIахь Iе со йа царна йуккъехь сайн меттиг дIалаца ас?

Маликин кийра хьийзаш сийна цIе йу. Шен дог алу тIехь доттуш, морцуш, хебаш хетало цунна. Амма цо садетта, цо майра къурдаш до логе хIуьттучу шодана.

– Малика, хьо йист хIунда ца хуьлу? Йезарг къастош, гIалатваьлла хилла-те со? Йа наха, зудчунна тIекхаччалц бен къонах ца хилла Дакаш, ала лаьа хьуна?

– Йуьртахошна тIаьхьа гIуo, Дакаш, – хеза Дакашна Маликин эсала аз. – Цига ваханчу хIораннан а цIахь доьзалш, безарш бисина. Хьо хIинццалц хилла Дакаш хила лаьа суна даим а. ДIагIо, Дакаш, баьлла бехк боцуш вай хьийзочу Делан мостагIех бекхам иэца!