– Делархьана, хаа-ц суна-м, хIокху Шахьбис сайга хIун де боху, – дегабааме хилира ХортIа. – Сайн доьзалхо виэн а, ваккха а – сайна луъург дан бакъо йац сан? Далла хьалха ас жоп ма ло цунах. Суна биэн а дац Iедал керста нехан хилча а, жуьгтийн хилча а, иза сайна аьттоне хилчахьана. Хьуьжарехь пхийтта шарахь дешийтича, хIун хир йара сан кIантах? Йуьртан молла. Нехан закаташка са а туьйсуш, беллачийн тIелхигаш а лехьош, лелар ву-кх иза. Оьрсийн школехь дешча, сан кIантах эпсар хир ву. Мичча хенахь суна а, шуна а тIетовжа гIовла. ТIехиндолчун ойла йел аш!
– Со шек ца волу, суо, йоккхачу тоьпа а воьллина, мархашка кхоссарх, – вехьара Шахьби. – Иэхь дац шун, йахь йац шун. Дегнаш дац шун. Вайн дай, йижарий, вежарий байъина, вайн махках чим бина, вайн йаьIни тIе хевшинчу оцу Делан мостагIийн йалхой лела Делах а, нахах а иэхь ца хета шуна. Цара-х вай бIаьн некъал лаха довла ца дуьту. Цара-х, дага йуккъера мохк дIа а баьккхина, кху дийнарг ца кхуьучу кIажа а дерзийна, вайн къам хIаллакдеш лаьтта, уьш-х вай керста дине дерзо гIерта!
– Ой, оццул цаьрга безам боцуш хьо хилча, цкъа топ кхоьссина а, царна дуьхьало ма ца йира ахь? – Iоттар йеш, велавелира Ioca.
– Сан декхар шарI кхайкхор ду!
– Дера, ду, Шахьби, ахь дуьйцург а шалха хабар. Нах мацалла леш бу, боху ахь, ткъа хьуо, масех урд латта дола а даьккхина, дийнна бажа даьхний керта а лаьллина, Iа. Нах Iедална дуьхьалтоьттуш, хьайна йуьстах Iан лаьа хьуна. Нахана цIий а догIуш, хьуна шура хир йац. Цулла а, IадъIе, диканиг, Iедало хьайга боххург нахе дIа а кхайкхош. Оцу хьан багано ваьхьна Сибрех тасахь, цхьана а Далий, диной цIаверзор вац хьо.
Шахьби, дуьхьало йан ца хIуттуш, дIатийра. Тховсалера дов дуьххьара дац йуьртан дайшна йуккъехь. Iедална хьалхахIоьттича, кIеза санна, хьесталахь а, Шахьбина валлал ца безара оьрсий а, цара деана керла Iедал а. Багахь хIуъу бахахь а, хьалхалера маршо йац. ДIадолийна динан муьлхха гIуллакх, Iедална дуьхьал а лорий, молланаш хьийзабо. Дан мел могуьйтучунна сиз а хьаькхна, цул тIехваьллачун Iожалла Сибрех хир йу, аьлла цаьрга сардало. Цхьа а де дац тешам болуш. Бакъду, Iедало боххург деш Iийча, гай тIе мIараш хьоькхуш, таккхал вехийла-м дара. Кху Iай Шелана уллохь хиллачу гIуллакхо дуккха а молланаш кхетаме балийна. Уьш кхиъна шайн некъ оьрсийн Iедалца хиларх. Амма Шахьби кхета тигац. Паччахьан Iедал мел дика делахь а, цунна гергахь иза керстанан Iедал ду, ткъа керстанаш цкъа а шайца машар хила йиш йоцу бусалба динан мостагIий бу, боху цо. Церан Iедало лаьцна вигна цуьнан устаз Киши-Хьаьжа. Шелана уллохь байъина Киши-Хьаьжин уггар тоьлла мурдаш. Сибрех хьовсийна Нохчийчуьра уггар баккхий молланаш. ХIан-хIа, Шахьбин цкъа а машар хир бац керста Iедалца. Машар хир бац цунна муьтIахь болчаьрца а. Амма кхин тIехваьлла хIума дан ницкъ а бац-кх.
Оцу буса оццул хаза къийрина са кхолийра тIаьххьа йукъадаьллачу гIуллакхо. Цул тIаьхьа, мел гIертарх, къамел ца дозаделла уьш, хIусамден Iодика а йина, арабевлира…
V корта. Муц
I
ин
I
oca
Шовзткъа эзар тIемало хьайца валош,
Тхан махка хьо веача, сардал-ахпаччахь,
Беккъа цхьа нохчаша – болатан дегнаша –
Дуй биира тIаьххьарниг кхаччолац лиэта.
Шайн йуькъачу хьаннашкахь вохийна цара,
Кхолламо иэхь дина, хьо цIехьа вирзира.
Шорта бу Нохчийчохь къонахий майра,
Шайн дуйнна, шайн дашна тешаме нохчий,
Набарна буьйшуш а йукъах герз ца достуш.
Мел буьрса ду церан терс-маймал тарраш,
Ткъа дой ду ламанан лечанал маса…
Мохьмад-бек Аварский
1
Гати-Юьртахь уггар къеначу нахах цхьаъ а, оцу заманахь йерриг Нохчмахкахь цIейаххана вевзаш а стаг вара МуцIин Ioca. Бакъду, Iосин цIе йоккхучо иза неIалтаций бен ца йоккхура.
ГIеза-Махьма имам валале жимма хьалха, Нохчийчохь цхьа а шайх воцчу хенахь, нахана мичара веана а, мила ву а ца хууш, шеца кхо накъост а волуш Яьссица хьала Гати-Юьрта веара зоьрталчу дегIахь, шовзткъе итт шо хенара, йуьхь тIехь цIен бос богуш безамехь стаг. Цо буьйцург гIумкийн мотт бара, амма цунна улло ваьллачу кхаа нохчочо чIагIдора, цо буьйцург туркойн мотт а бу, и схьаваьлла меттиг хууш стаг а вац, Нохчийчохь шарI кхайкхо Дала ваийтина эвлайаъ ву иза бохуш.
Гати-Юьрта а воьссина, кхузахь иза нахе шеца тобанаш дайта ваьлча, цхьа Ioca воцург, берриш а, цунна резахилла, тIаьхьахIиттира. Реза ца хуьлийла а дацара. Цкъа-делахь, Къуръан тIера цхьацца айаташ а далош, цо бохура, ша аьлларг дина, шена тIаьхьа ца хIоьттинчу стеган дуьне а, эхарт а декъаза хир ду. Цо дуьйцура, вай керста дине дерзо, вайгара xIapa мохк дIабаккха ойла йу оьрсийн паччахьан, бусалба дин а, маршо а йезарг, шена тIаьхьа а хIоттий, гIазотана гIовтта бохуш.
Амма МуцIин Ioca кхеро дуккха а адамаш ирхъохка дезара.
– Ма Iехадайта шаьш оцу шуьйра шарбал йолчу гIумкичуьнга. Иза эвлайаъ а вац, йа цунна хууш хIума а дац, дIаэккхаве иза кхузара! – бохуш, йуьртахошка кхойкхура Ioca.
Амма йуьртахоша Ioca тергал ца вира. Итт шо дара, Теркаца гIаьпнаш йоьгIна, оьрсийн паччахь Нохчийчу гIерта. Гати-Юьртана генадоццуш, Iамархьаьжин йуьртахь а, Таьшкичохь а, гуттар йуххехь – Гезлой-Эвлахь а, лаьттара паччахьан эскарш. Шаьш диканиг ца дохьийла цара хьалххе хаийтинера. ХIинца а нехан лерехь декара Ярмол-инарлас йагийначу йарташкара зударийн, берийн маьхьарий, хIинца а кIур туьйсуш йара Соьлжан йистонца цара йаго йарташ, хьаннаш. Гати-Юьртахой теша кийча бара, хьаъа хIуъу аьлча а. Цара догдохура Делан орцане, ткъа и орца, мичара дели ца хоуьйтуш, цо кхиийра царна.
Шена дуьхьалваьллачу мунепакъах, Iосех, бекхам оьцуш, Ахьмат-Толлехь лаьтта цуьнан кIен paгI йагийра Ташу-Хьаьжас. ТIаккха кхин тIе а оьгIазваханчу Iосас, ГихтIа а вахана, цигарчу нахе орца элира. Амма орцанца йухавеана Iоса шен мостагI, Гати-Юьртара дIа а ваьлла, дуккха бартахошца Сесана-Коьртехь чIагIвеллачу кхечира.
Цаьршинна йуккъера мостагIалла, де дийне мел дели чIагIлуш, марсадуьйлура. Де дийне мел дели, Iосин тоба лахлора, Ташу-Хьаьжиниг стамлора. Цхьа-ши шо хьовзале Ташу-Хьаьжа, шена тIаьхьа масех бIе мурд волуш, Нохчмахка ондда ког тесна дIахIоьттира, ткъа Iоса цхьалха висира. Бакъду, цаьршинна йуккъехь тIом бацара.
ГIеза-Махьма вийра. Амма Ташу-Хьаьжас ца сацийра Нохчийчохь халкъан маршонехьа, бусалба динехьа къийсам. ХIинца цо аьрру куьйга Къуръан, аьтту куьйга тур лецира. Шен бартахошца цо луьра дуьхьало йора Нохчмахка гIертачу паччахьан эскаршна.
ТIом болчу хенахь динарг хIуъу а мегаш ду. Ташу-Хьаьжина дагавеара шен шира мостагI Iоса. КхидIа а Гати-Юьртахь висар шена кхерамехь дуйла хиъна, Iоса доьзалца ведда Таьшкичу-гIопе вахара.
Цигахь лаьттачу эскаран эпсаршца гергарло тасаделира Iосин. Цунна ницкъ оьшура ша винчу йуьртах ваьккхинчу мостагIчух бекхам эца. Цо сатийсина де тIекхочуш лаьттара. Iосин хьекъалечу коьртана гуш дара оьрсий тоьлург хилар. Дагестанера наггахь йурт бен йацара Шемална тешаме. Малхбале Нохчийчуьра цхьакIеззиг йарташ бен йацара, Ташу-Хьаьжина тIаьхьа а хIиттина, Шемална гIо дийраш. Оцу тIаьххьарчу шерашкахь Ташу-Хьаьжина дуьхьалбуьйлура Iоса тайпа халкъан бала боцу нах.
Цхьана дийнахь Iосина хезира, Гати-Юьрта уллохь, Ахьмат-Толле олучу меттехь долчу шен кха тIехь Ташу-Хьаьжа гIап йугIуш ву аьлла. Иза цо хIуьттаренна до, бохура Iосин даго. ХIетахь паччахьан эскарехь урядник волчу цо, Внезапни-гIопе а вахана, инарлега Граббега дийхира лам чу йечу походехь шега дакъалацийтар. Iоса дика вевзара инарлина. Цунна хаьара, иза шен халкъах хаьдда ваьлла стаг вуйла. Ткъа иштта нах паччахьан инарлаша, лоьхуш, лехьабора.
1839-чу шеран май беттан 9-чу дийнахь паччахьан эскарш хьала а далийна, Ахьмат-Толлехь чIагIвелла Ташу-Хьаьжа а вохийна, цуьнца Гати-Юрт сийначу цIарах йагийра Iосас. Оцу тIехь бекхам сацийтинехь а мегаш дара. Амма цкъа цIийн чам хиъна экха цIий муьйлуш бен магац. Ioca дог тийна Таьшкичу вирзира, цул тIаьхьа кхо бутт баьлча, августан 29-чу дийнахь, инарло Граббес Ахульго схьа а йаьккхина, шена тIаьхьа цхьа а мурд воцуш, Шемал ведда Бена вахча, цунах дIакхийтира Iосин уггар луьра мостагI Ташу-Хьаьжа.
