– Собарде ахь, имам, жимма дехьаваьлча, тIера шарбал йоккхур йу хьан, тIаккха корта боккхур бу йа гауршна вухкур ву. Цхьана чами ахьарх!

Имам оьгIазе дIаьхьаьжира, шен цхьаъ бен боцчу пхьаьрсан гола месалчу куйна тIе а гIортийна, куьйга корта а лаьцна, тевжина Iачу БойсагIаре. Амма шен багара араэккха кечделла шога дош, цергаш таIийна, сацийра Шемала. ТIехула тIе, хIуьттаренна ца алахь, БойсагIаре ала хIумма а дацара. Бакъ ма лоьра иза.

– Гунибе дIадаха кечло! – дах ца деш, омрица чекхдаьккхира имамо шен къамел.

ЦIа чохь тийналла хIоьттира. Цхьаммо а хаттар ца деш йа дуьхьал дош ца олуш. Имаман омрина резахилира а хаац, йа кхерабелла Iара а хаац.

– ХIан, Гунибе дIа-м гIyp дара вай, тIаккха хIун хир ду? – ца Iавелира БойсагIар.

– ТIаккха хиндерг Далла хаьа, майра Бир Коьз, – дохийна жоп делира имамо, доккха са а доккхуш. – Вешан оьмар чекхйаьллехь, лийр ду, ца йаьллехь, дуьсур ду Iожаллин де тIекхаччалц.

– Гаурех тIаьххьара а летта лийр ду цигахь. Гунибал дика чIагIo йац мостагI вохо! – элира Дибира ал Хунзахис.

– ТIом бан меттиг лоьхуш, девдда лела вай кху ткъа дийнахь?

– Гуниб дика чIагIо йу мостагIчунна дуьхьал.

– Аш дуьхьало ца йеш мостагIчунна дIайелла СогIратIла, Ахульго, Гергебал ледара чIагIонаш йара ткъа? Уьш санна, Гуниб а дIайала доьлху вай цига?

– БойсагIар, хьайна тхоьца дIаван ца лаахь, хьайн нохчашца йухаверза пурба ду хьуна!

– Хьан пурбане хьоьжуш хIумма а дац сан!

– Хьо хIун деш Iа ткъа?

– Шемалан дедоьхча, бенойн БойсагIар цунах дIакъаьсти боху цIе сайна ца тиллийта вогIу.

– Цаваьллачу денна вогIу вайца, – Iоттар йира йуха а неIарехь лаьттачу Дибира ал Хунзахис. – Хьалххе вада ца кхиъна, хIинца тIаьхьа ду.

– ХIумма а тIаьхьа дац, – жоп делира БойсагIара. – ХIор а дийнахь гаурашкахьа дIауьдуш бац шун наибаш, Iеламчаш? Шуьца Гунибе дIавогIур ву со. Шу гIазотехь леташ леш хьажа. И дийр ма дац аш. Гаурийн кара гIyp ду. ТIаккха, Дибир, со йухавоьрзур ву тхешан хьаннашка. Сайна чохь са а долуш, кара гIyp вац. Летар ву, тIаьххьара саоззалц. Со Iемина вац ида. Ткъа шу Iемина.

Кеста-кестта девне бовлу и тIехбеттамаш кху тIаьххьарчу шерашкахь кIезиг ца хуьлура нохчашний, дагестанхошний йуккъехь. Хьалхарчара шолгIаниш бехкебора, царна нохчийн хьаннашкахь тIом бан а ца хаьа йа лаа а ца лаьа, Шемала Нохчийчохь хIитто церан наибаш цхьа а тайпа тIеман корматалла йоцуш бу бохуш. Дагестанхой а ца Iара ала кхоабелла. ХIокху тIаьххьарчу хенахь нохчийн йарташ, дуьхьалойар сецош, паччахьан эскарийн карайаха йоьлча, нохчий йамарт бу бохуш, тIехбеттамаш бора цара. Шинна а агIорниш ца кхетара, бIеннаш шерашкахь цхьаьна xIapa лаьмнаш хазарех а, аланех а, монголийн ханех а, Тимуран гIеранех а, гIажарийн шахех а лардина, дикий, вуонний, хазахетаррий, халахетаррий вовшашлахь нийсса доькъуш схьадеанчу жимачу Нохчийчоьнан а, Дагестанан а халкъашна йукъа мостагIалла доларна бехке дуьненан нуьцкъалчу паччахьийн къизалла а, сутаралла а хиларх. И ший а халкъ ма дара майра, оьзда, къинхетаме а.

– Тоьур ду, БойсагIар! – аз айдира цо. – КIордийна суна хьан Iиттарш, кураллаш. Некъана кечам бан арадовла…

Василийна хьалхахIоьттира имам йийсаре воьду дей, миноташший. Оцу цхьана-шина баттахь къанвелла букархьаьвзира Шемал. Коьртах хьарчийна йеха кIайн чалба. КIайчу гIовтална тIехула дихкина кхелина шаьлтий, доьхкий. Кочахь – детица кхелина тур. Биэндоцуш тIехьа доьхкарх йоьллина кечйина ши тапча. Зоьртала, амма хаъал букъ сеттина, нуьцкъала дегI. Сирйала йоьлла гIин диллина йуькъа маж. Йийсаре ваха сацам хилла араваьллачу цунна дуьхьалваьлла буьрса наиб БойсагIар.

ХIаъ, доьхна де дара иза имамна. Итт эзар салтичо гуо бинера Гуниб ломана. Ткъа оцу тIехь Шемалца вацара пхи бIе стаг бен. Лома кIел лаьттачу эло Барятинскийс и имам дийна шена тIевалийнчунна совгIат кхайкхийнера. Элаца вара тIеман суьрташ дахка веана Мюнхенера художник Гершельт. Кхехкачу тIамехь гоьбевлла эпсарш кхуззахь чинна лакхабохура. Эзар туьма совгIате сатуьйсу салтий, хьерабевлча санна, ломаца хьалагIертара. Церан дегнаш айъа, коьртакомандующис чов хиллачу xIop а салтичунна цхьацца туьма ахча лора. Ткъа имаман мурдаш лахлора xIop а минотехь. Леташ йолчу цхьана тобанна тIехь куьйгалла деш йара Юнусан зуда – жуьгти Зайнап. Виснарг виъ бIе мурд, йиъ йоккха топ бен йац. Ткъа деха ламеш, машшаш, эчиган мIаранаш карахь хьалагIерта Апшеронски полкан салтий, йаххьаш къаьсташ, гергахь бу. Арахьара кхиа гIo дац. ТIом Дагестанан махка баьлча, имаман кхузара наибаш, цхьа топ ца кхуссуш, бевдда паччахьан инарлашкахьа бевлла. Цхьана а йуьрто дуьхьало ца йира эскаршна. Кхузара бевдда дуккха а. Мурдашна бала ца лаьа, царна машар беза. Машар бийца эла волчу тешаме нах бахийта бохуш, тIегIертара уьш. Амма Шемала дуьхьало йира, шен кIанта ГIеза-Махьмас деххалц. ТIаккха са ца тохаделира. Цо сардална тIевахийтира Чиркойн Юнуссий, Чохойн ХьаьжIелий. Доцца кехат йаздина: «Сардале эле Барятинскийга. Дала Iалашвойла нийсачу новкъа воьду стаг. Нагахь ахь суна а, суна безачу нахана а Макка баха некъ лахь – вайна йуккъехь машар бу, ца лахь – хир бац». И кехат эцна вахана шиъ йухавеара, имаме шена тIевола боху сардало аьлла. Цаьрца баьхкира полковникаш Лазарев а, Къурмин Къосам а.

Йийсаре ваха имаман сацам хилла баьллийла хиъча, шен цхьана кога тIе хьалаиккхира буьрса БойсагIар. Чевнаша йеринчу йуьхьа тIехь, седа санна, богура цхьаъ бен боцу бIаьрг.

– Хьайн сацам хийца, имам, хьайн сийлахь цIе йайъа воллу хьо! – къаьхьа мохь белира цуьнга. – Тхо дийначийн хьовха, беллачу тIемалойн а сий дайъа воллу хьо! И дойла йац хьан!

– ХIан-хIа, БойсагIар, и ца дича далац. Наха доьху соьга. Зударий а, бераш а эрна хIаллак ма хилийта, боху соьга…

– ХIун элира ахь? – шен цхьаъ бен доцу аьтту куьг шаьлтанан макъарна тIе а диллина, кхоссавелира БойсагIар. – Эрна хIаллакьхир ду, тов! Кху ткъа шарахь хIаллакьхилларш дацара адамаш? Эзарнаш! БIе эзарнаш! БIаьрг тохал Нохчийчу! Шо хьалха, стохка, массо хенахь цунна тешаме хила, иза тесна ца йита, хьо дийна а волуш гаурша и дIалоцур йац бохуш, дуйнаш биънарг хьо вацара ткъа? Йицйелла хьуна айхьа тхуна йина чIагIонаш? ХIокху шайн лаьмнийн лакхенгара дIа бIаьрг тохал цига. Делах санна, хьох тешначу, хьуна доггах тIаьхьабаьзначу, хьо ларвеш сийлахьчу тIамехь эгначу майрачу кIентийн баьрзнаша аьхна Нохчийчоьнан латта! ХIинца а йогуш йу иза, Iаьржа кIора хилла цунах! ЛадогIал, хезий хьуна, цигахь беллачийн декъаш тIехь боьлхучу зударийн тийжарш, байлахь дисинчу берийн белхарш, иэшаро иэхь дина, тIедогIучу олалло собарх баьхначу дийна бисинчу хьайн тIемалойн узарш? Халкъ тешара хьох, и тIаьхьахIоьттинера хьуна, ткъа оццул хьо веза лелийна халкъ холчахIоьттинчу дийнахь, и дIа а тесна, хьо хьайн са дадийна воьду!

Имам лаьттан бIаьра вогIавеллачохь висинера.

– ХIаъ, БойсагIар, Нохчийчоь йаьгна. Иза йара со кога вахийтинарг. Шун нохчашна, шун наибашна тIетийжаш, идийра ас xIapa ткъа шо. Шун халкъ къар ца делла гауршна, иза кIадделла, цуьнан ницкъ бац дуьхьало йан. И хиъна шун наибаш кхушара оьрсашкахьа бевлира. Хьо цхьаъ тешаме висина суна, сан майра БойсагIар. ТIом шайн махка баьлча, дагестанхойн йарташ, дуьхьало ца йеш, муьтIахь хилла, кIелсевци гауршна. Церан наибех соьца висинарг Iаьндойн Дибир, хунзахойн Дибир, СогIратIлара Нурмохьмад а бен вац. Вуьш, оьрсашкахьа а бевлла, суна дуьхьал тIом беш бу. Со дийна йа вийна шена тIевалийначунна эзар туьма ахча кхайкхийна цо. Йа вуьйр ву цара со, йа йийсаре лоцур ву. Цул, сайн лаамехь со тIевахча, тоьлашха хета… Халкъана къинхетам беха…

– ХIан-хIа, ахь и дийр дац! – тIечевхира БойсагIар цхьа шо хьалха буьрса имам хиллачу, ткъа хIинца гIорасизчу Шемална. – Кхузахь герз буйнахь летта вала веза хьо! Хьо вацара ткъа тхуна сийлахь гIазот кхайкхийнарг? Хьо вацара ткъа исламан дуьхьа керстанех леташ Iожалла тIеэцнарг Дала даржехь лакхавоккхур ву, кхеравелла, кара а вахана, царна муьтIахь хилла кIелсецнарг жоьжахатин цIергахь вогур ву баьхнарг? Иштта хьехамаш ца бора тхуна хьан Iеламчаша? Ахь а, хьан наибаша а ца олура ткъа тIемалошка, вешан Даймохк гаурашна дIалучул, летта далар гIоли йу вайна? ХIета, ахь а, хьан Iеламчаша а адам Iехош хилла-кх? Стешха кIиллой хилла-кх шу? Iожалла тIе ма-гIоьрттинехь, хьан Iеламчаш а, хьан хьоме наибаш а, куьйранах йевдда котамаш санна, бевдда гауршкахьа бевли! Хьо а царна тIаьхьа дIахьаьддийца! ХIинца дицделла шуна шайн халкъ а, шайн латта а, шайн дин а. ХIан-хIа, Шемал, хьо гIyp вац гаурийн кара! Тахханалц кху лаьмнашна хьо вевзара майра бIаьхо, тешаме кIант, хьекъале баьчча санна. Ткъа турпалш дийна йийсаре ца боьлху. Нагахь хьо мостагIийн карагIахь, Iаьржа кепек мах бац хьан! Кху лаьмнаша, шаьш мел лаьтта, неIалт кхайкхор ду хьуна!