КIантана Мохьмадна – бовхачу безамца, йоккхачу дегайовхонца.

Автор

Шен даймахке болу безам адамалле безамца цхьаьна хила беза.

В. Г. Белинский

Кавказехь вайн урхалла данне а цхьаьна дагIацара меттигерчу хьашташций, йукъаметтигашций… Шемалал тIаьхьа и санна деятель кхин ца гIаттийта йа, гIеттича, цуьнан кхиам ца хилийта, цхьаъ оьшу: оцу ламанан къаьмнашна и тайпа деятельш хьашт ца хилийта, адамаллин, нийсонан урхалла хIоттор.

Н. А. Добролюбов

Тахана Iуьйранна дуьйна къаьсттина синтем байна хьийзара инарла-лейтенант Лорис-Меликов. Хаза Iаьржа мекхаш долу цуьнан болатан басахь йуьхь хаддаза кхоьлина йара. Цкъа, воьдий, йоккхачу стоьла улле а хуий, цIена кехат хьалха а узий, сихачу хотIаца цхьаъ йаздан волалора иза, тIаккха, гIоттий, диллинчу коре а воьдий, сийначу мархашла а хьаьрчина геннахь гучу дозадоцуш дехачу сирачу лаьмнийн баххьашна тIе а вогIалой, хIуттий лаьттара. Йуха, цIеххьана ойланех самаваьлча санна, цIенкъа баржийначу гIажарийн кIедачу куза тIехула, тата доцуш, цхьана эшшара гIулчаш йохуш, чухула дIасаволалора.

ХIокху «кавказски гIуллакхан» ойла алсам мел йо, коьртехь цхьа чолхе уьйриг хIуттура цуьнан. Дукхахчийн хабаре ладоьгIча, кхузара тIом чекхбаьлла, сагатдан а, ойла йан а бахьанаш дац олий, хетало. Амма кхузара хьал данне а тера дац генарчу Петербургера схьахьоьжучарна гуш долчух. Царна-м кхузахь машар а, тийналла а хила лаьара, амма иза а, важа а хила аьттехьа а дац. Кхузара хьал шен бIаьргашна гуш волчу Лорис-Меликовна дика ма хаьа и дерриг а. Пачхьалкхана коьртехь болчу оцу вельможашна ца лаьара кху махкахь хIиттина чолхе, кхераме хьелаш ган, уьш, нисдина, цхьана aгIop даха. Оцу нехан аьртачу хьекъало, бIаьрзалло, мехкан йистошка уьш биэндоцуш хьийсаро тIеттIа карзахвохура инарла.

– Сонта кортош! – цергашна йуккъехь Iовдуш, ши дош кхоьссира цо.

Хала дара, иза хьанна оьгIазъоьху хаа: йа кхузахь машар хила ца буьтучу къармазечу ламанхошна, йа шен коча xIapa бала уллучу лакхарчарна. Схьахетарехь, гIорасиз висинчу ша-шена барт беттара цо. ХIара тIегIерта буьрса кхерам, иза сацо боцу ницкъ. Цуьнан кхерар бух боцуш ма дац. Кхузахь цIеххьана хIоьттинчу тийналлех вогу иза…

Шо а ца кхаьчна иза Теркан областан коьрте хIоттийчхьана. ХIара Нохчийчоь къарйина сацийначул тIаьхьа дIадаьллачу деа шарахь хIара кхозлагIа хьаькам ву областан. ХIун дина цул хьалха кхузахь хиллачара? ХIумма а. Йа ницкъ а бацара хIумма а дан. ХIинца йерриг дегайовхо цунна, Лорис-Меликовна, тIейиллина. Цуьнан хьекъалх, зиэделлачух тешна, ваийтина иза государа кхуза. Нохчийчохь машар, низам хIотто. Шо кхочуш доллу цо оцу гIуллакх тIехь корта охку, амма новкъадаьлла хIумма а дац. Цул хьалха хиллачу графан Евдокимовн а, эла Святополк-Мирскийн а санна, динарг хIумма а доцуш, кхузара дIаваха дезахь?

Цхьанаэшшара гIулчаш йохуш, кабинет чухула волавелла лела Михаил Тариэлович. БархI гIулч дIай, йухий. Букъа тIехьа диллинчу шина куьйго чIогIа пIелгаш Iуьйду вовшийн. Ша кхуза схьахьажош тIаьххьара а хиллачу цхьаьнакхетарехь императоран вашас, воккхачу эло, дина тIедахкарш, косташ хIинца а лерехь дека.

– Оха жоьжахатин цIерга вохуьйту хьо, Михаил Тариэлович, – бохура Михаил Николаевича шалхо йоцуш, даггара. Амма оцу кIедачу озаца хIокхунна хезара цуьнан императоран сийлаллин болатан амал. – ХIаъа ткъа, жоьжахати. Кхин цIе йац Нохчийчоьнан. Цигарчу къомо кхечарел йеха а, буьрса а дуьхьало йина вайна. Кхин а йеххачу хенахь вайн догъэтIо ницкъ а ларбелла цунна. И къам къардан гIерташ, вай маситта шарахь цига йинчу экспедицеша, харжаша, хIаллакбинчу салташа а, баккъал аьлча, кIезиг Iаткъам бина иза вайн Iедална кIел сацорна. Вай цига, уггар говза, майра полководцаш коьрте а хIиттабой, эскарш дохуьйтура, ткъа нохчаша, Соьлжан тогIерчуй, ломан когашкарчуй йуькъачу хьаннашка, чIажашка къайла а бовлий, йуханехьа тIелеташ, кIуркIамане хьийзадора. Цундела кхин тактика а, стратеги а хаьржира вай. Вешан оьрсийн исторически система – церан махка тIе гIалгIазкхий ховшор.

– Хьан локхаллин пурбанца тIетуху ас, – гIиллакхе иза йукъахваьккхира Коьртачу штабан начальника Карцовс. – Маситта шарахь тIом беш, цаьргара схьабаьккхина мохк йа тIеман, йа политически Iалашонашна цхьана а маьIне бац. ХIинцалерчу хьелашкахь уьш битахь, кестта боьрзур бац вайн Iедална кIел.

– Бакълоь хьо, Александр Петрович. Диъ шо хьалха кхайкхийна вай, xIapa край, къарйелла, сецна аьлла. Ваьш Iехаделла хиларна къера хила лаац вайна хIинца а. ХIетахь дуьйна шозза гIевттина нохчий. Амма ломахь хилла тIаьххьара гIаттам аренга ца болуш бисира, Теркан областехь лаьтташ шовзткъе йалх батальон гIашлой, кхоъ Донан, цхьаъ драгунийн полкаш хиларна. Биллина дIа Нохчийчоьнера кхерам латтарна, цигарчу эскарех кхоалгIа дакъа а дIадаккха ца даьхьа вай. Доцца аьлча, вай тоьлла а, нохчий иэшна а ца сецна гIуллакх. Шайгахь герз а, стратегина аьтто болу мохк а ларбелла нохчий керлачу гIаттамна аьтто болу сахьт тIекхачаре ладоьгIуш Iа. Йуха а боху ас хьоьга, хьомсара Михаил Тариэлович, цуьнан воккхалло уггар хала а, жоьпаллин а декхар тIедуьллу хьуна. Хьан хьекъалх, доьналлех дозуш хир ду Кавказехь синтеман гIуллакх. ХIинца цкъа малхбузен пачхьалкхашца машар бу вайн. Амма цхьана Далла хаьа иза маццалц хир. Нагахь арахьа вайн тIом болалахь, Нохчийчуьра тIеман ах ницкъ дIабига дезар ду, тIаккха нохчий гIовттург хиларан шеко йац. Дукха хан йу оцу сохьте цара ладоьгIу. Цундела, Михаил Тариэлович, йоццачу хенахь цигахь низам хIоттор доьху хьоьга. Цигахь вай дан дезачу гIуллакхийн хьокъехь инструкцеш лур йу хьоьга Александр Петровича. Дукха хан йоццуш цуьнан воккхалло чIагIйина уьш. Хьо областе дIакхаьчча, инструкцеш дагахь Iамайе, амма цигарчу хьелашка хьаьжжина хийцамаш бан бакъо а ло хьуна. Дала аьтто болда хьан!

«Дала аьтто бен меттиг йац xIapa, – ойла йо Михаил Тариэловича. – Олуш ма-хиллара, болх Далла тIе билла, амма цунах теший а ма Iе. Кхузахь ницкъ а, хIилла а оьшу. Шед а, пряник а…»

ХIаъа, паччахьан правительство толамхо хилла дIа ца хIоттайелла Нохчийчохь. Иза массарначул а тIехдика хаьара Михаил Тариэловична. Нохчаша тIом сацийра, амма къарбелла ца севццера. ХIетахь Кавказан сардал хиллачу фельдмаршало эло Барятинскийс правительствон цIарах нохчашна хьалха тIелацамаш бира цаьргахь герз дита а, уьш салт ца баха а, цаьргара дIабаьккхина мохк йухаберзо а, церан гIиллакхаш, дин а лардан а, иштта дIа кхин а. Ткъа нохчаша тIелецира Iедална дуьхьало ца йан.

Шемал йийсаре лаьцча, Кавказ къарйар чекхдаьлларг леринчу правительствос Нохчийчохь тIеман-колониале режим хIотто йолийра. Сихха бицбира эло Барятинскийс оцу къомана хьалха бина машаран тIелацамаш а. ТIеман хенахь нохчашкара дIабаьккхина мохк йуха-м муххале а ца берзийра, мелхо а, церан долахь дисина латтанаш дIа а дохуш, уьш таIIийна дерзинчу лаьмнашка, уьшалечу хьаннашка боьхкира. Цаьргара дIадаьхна керла латтанаш совгIатана дийкъира xIapa мохк къарбеш правительствона гIо динчу гондIарчу элашний, нохчийн эпсаршний, динадайшний, совдегаршний. Маситта шарахь лаьттинчу тIамо чIанадаьккхина, ткъа хIинца латта доцуш дисина халкъ сагIадоьхурган хьоле дуьйжира. Цуьнан ницкъ бацара йа дезткъа шо хьалха хиллачу бахамаллин, йукъараллин а кепашна тIе йухадерза а, йа и шен дахар хIокху керлачу хьелашца нисдан а. ТIеман оцу буьрсачу дезткъа шаро аьттера къоман кхетамций, кхиарций йогIу бахамаллин, йукъараллин а кепаш, ткъа массо aгIop а кхиъначу Россина тIаьхьадисна а дара иза.

Цул сов, правительствона дага а ца догIура хIокху халкъан кхолламан ойла йан. Шен оьрсийн халкъ къизачу Iазапехь латточу цо хIун диканиг дохьур дара хIокхунна? Латта дIадаьккхина ца Iаш, шен коча тIеман-колониале уггар къиза кепаш Iитта йолийча, собар кхачийна халкъ, тIаьххьара ницкъаш тIе а гулбина, гIеттира. 1860-чу шеран май баттахь Нохчмахкахь болабелла гIаттам сихха массанхьа а нохчийн лаьмнашка баьржира. ГIаттаман коьртехь бара Шемалан наибаш хилла БойсагIар, Атаби, Iумма а. Ткъайасна баттахь дукхе-дукха дера дуьхьало йира гIаттамхоша паччахьан таIзарийн эскаршна. Царна тIехь масех толам а баьккхира. Амма, Нохчийчу керла-керла эскарш далош, и гIаттам хьаьшира йуьйцу ца хезначу къизаллица. 1861-чу шеран февралехь Бена уллохь, ламанан хьехахь, схьалецира, чов хилла, масех накъостаций, доьзалций къайлаваьлла БойсагIар. ГIаттам тIаьххьара а хьаьшна баьлча, шаьш бахьанехь адамашна таIзар ца дайта, шайн лаамехь инарла-адъютантна Святополк-Мирскийна тIевеара Атаби а, Iумма а. БойсагIар ирхъоьллира Хаси-Юьртахь, цуьнан доьзал а, герггара гIоьнчий а Сибрех бахийтира. ГIаттаман вукху шина куьйгалхочух мелла а къинхетам а бина, и шиъ ссылке вахийтира: Атаби – Псковн губернерчу Порхове, Iумма – Смоленске.